Osobliwości w odmianie wyrazów

Fleksja (nauka o odmianie wyrazów) jest działem morfologii (nauki o budowie wyrazów).

Polska fleksja jest bardzo regularna – to pocieszenie przede wszystkim dla cudzoziemców, chcących opanować polszczyznę. Niemniej jednak pamiętajmy o wyjątkach wśród tych regularności. Na szczęście, fleksyjne pułapki należą do najłatwiejszych w gramatyce.

Deklinacja

Trzeba podkreślić, że w polskiej gramatyce mamy siedem przypadków. Są to: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik oraz wołacz.

Rozpoznajemy je dzięki pytaniom diagnostycznym:

mianownik – kto? co?; symbol M.
dopełniacz – kogo? czego?; symbol D.
celownik – komu? czemu?; symbol C.
biernik – kogo? co?; symbol B.
narzędnik – kim? czym?; symbol N.
miejscownik – o kim? o czym?; symbol Mc., Ms. albo Msc.
wołacz – bez pytania; symbol W.

Wiele z tych pytań może mieć nieco inną postać – wtedy, gdy do zaimka dołączy się przyimek. Pytanie dopełniacza to więc także z kogo? z czego?, a właściwym przyimkiem dla miejscownika może być także wyraz na kim? na czym?
Dla typowych rzeczowników można podać właśnie taką siódemkę w obu liczbach: pojedynczej i mnogiej – w sumie więc czternaście form fleksyjnych, z których wybrane mogą się powtarzać.

Ważne dla polszczyzny jest ustalenie, że w liczbie pojedynczej biernik równa się dopełniaczowi (dla żywotnych rzeczowników męskich zakończonych na spółgłoskę).

Należy pamiętać o rzeczownikach, które nie odmieniają się przez przypadki i przez liczby, np. taxi, jury, kakao. Są to wyłącznie rzeczowniki obcego pochodzenia.

Natomiast te rzeczowniki, którym przypisano rodzaj nijaki i które kończą się przy tym na -um, są nieodmienne w liczbie pojedynczej. Można także powiedzieć, że te wyrazy, czyli rzeczowniki liceum, muzeum, technikum itp. przyjmują w tej liczbie taką samą postać we wszystkich przypadkach. To kwestia umowy. Niepodważalny jest natomiast fakt zmiany końcówek fleksyjnych w liczbie mnogiej: muzea, muzeów, muzeom itd.

Istnieją w polszczyźnie rzeczowniki, które odmieniają się, co prawda, przez przypadki, ale tylko w jednej liczbie. Na większą uwagę zasługują te, które należą do tzw. grupy pluralia tantum, co znaczy „tylko w liczbie mnogiej”. To m.in. rzeczowniki sanie, skrzypce, drzwi, grabie, nożyce, szczypce, spodnie, rajstopy, urodziny, okulary, plecy. Warto je zapamiętać i z tego powodu, że powinny łączyć się one z liczebnikami zbiorowymi, wymierającą podgrupą w polszczyźnie.

Na czym polegają osobliwości w odmianie wyrazów: ręka, oko, ucho?

Jeśli przyjmiemy współczesny (a nie historyczny) punkt widzenia na kwestie fleksyjne, za nietypowe uznamy te końcówki, które nie występują w wyrazach tego samego rodzaju gramatycznego i mających przy tym identyczne zakończenia. Po porównaniu poniższej odmiany z deklinacją rzeczowników książka oraz okno stanie się jasne, dlaczego podkreślone formy fleksyjne są osobliwe.

liczba pojedyncza liczba mnoga

M. ręka oko ucho ręce oczy uszy
D. ręki oka ucha rąk oczu uszu
C. ręce oku uchu rękom oczom uszom
B. rękę oko ucho ręce oczy uszy
N. ręką okiem uchem rękami oczami uszami
rękoma oczyma uszyma
Mc. o ręce/ o ręku o oku o uchu o rękach o oczach o uszach
W. ręko! oko! ucho! ręce! oczy! uszy!

Co jest charakterystyczne w odmianie wyrazów: książę, brat, dziecko?

Odpowiedź przyniesie deklinacja:

liczba pojedyncza liczba mnoga

M. książę, brat, dziecko, książęta, bracia, dzieci,
D. księcia, brata, dziecka, książąt, braci, dzieci,
C. księciu, bratu, dziecku, książętom, braciom, dzieciom,
B. księcia, brata, dziecko, książęta, braci, dzieci,
N. księciem, bratem, dzieckiem książętami, braćmi, dziećmi,
Mc. o księciu, o bracie, o dziecku o książętach, o braciach o dzieciach
W. książę! bracie! dziecko! książęta! bracia! dzieci!

Charakterystyczna jest różnica między formami liczby pojedynczej a formami liczby mnogiej. Występuje ona w odmianie każdego z tych trzech wyrazów. Nie poświadcza jej natomiast deklinacja typowych rzeczowników, takich jak kot, tapczan czy okno.
Aby zrozumieć istotę tej różnicy, należy znać pojęcia: temat fleksyjny oraz końcówka fleksyjna.

Temat fleksyjny to ta część wyrazu, która – wyjąwszy oboczności fonetyczne – nie zmienia się w trakcie jego odmiany.
Końcówka fleksyjna natomiast jest tą częścią, która w odmianie właśnie się zmienia.

Teraz więc możemy stwierdzić, że dla każdego z powyższych rzeczowników temat fleksyjny liczby pojedynczej różni się od tematu fleksyjnego liczby mnogiej.

Najwyraźniej widać to w deklinacji rzeczownika dziecko. W liczbie pojedynczej temat ma postać dzieck-, w liczbie mnogiej zaś: dzieć-. W innych polskich rzeczownikach nie znaleźlibyśmy takiego „znikającego k”.

Rzeczownik brat ma także inny temat fleksyjny w każdej z liczb; brat- i brać-. Ta różnica jest uwarunkowana historycznie. W liczbie mnogiej regularnymi – dla polszczyzny współczesnej – byłyby nie używane formy oparte na temacie brat-: bratowie, bratów itd.

Bardziej skomplikowana jest deklinacja rzeczownika książę. W liczbie mnogiej pojawia się nowy temat fleksyjny książęt-, z dodanym t, ale w samej liczbie pojedynczej obserwujemy również bardzo rzadkie zjawisko – dwa różne tematy: książ- i księć-.

Co jest nietypowe w odmianie rzeczowników: liceum, pieszy, mężczyzna?

Znowu zacznijmy od zestawienia:

liczba pojedyncza liczba mnoga

M. liceum pieszy mężczyzna, licea piesi mężczyźni
D. liceum pieszego mężczyzny, liceów pieszych mężczyzn
C. liceum pieszemu mężczyźnie, liceom pieszym mężczyznom
B. liceum pieszego mężczyznę, licea pieszych mężczyzn
N. liceum pieszym mężczyzną, liceami pieszymi mężczyznami
Mc. o liceum o pieszym o mężczyźnie, o liceach o pieszych o mężczyznach
W. liceum! pieszy! mężczyzno! licea! piesi! mężczyźni!

Można powiedzieć, że rzeczownik liceum odmienia się tylko w liczbie mnogiej. Jednakże można także przyjąć, że w liczbie pojedynczej przyjmuje on taką samą formę we wszystkich przypadkach.

Dla deklinacji rzeczownika pieszy charakterystyczne będą końcówki fleksyjne w obu liczbach, właściwe przymiotnikom rodzaju męskiego. A jednak wyraz pieszy jest rzeczownikiem, gdyż nie odmienia się przez rodzaje – jest rodzaju męskiego.

Natomiast rzeczownik mężczyzna prawie w całej deklinacji przyjmuje końcówki fleksyjne właściwe typowym rzeczownikom żeńskim. Odmienia się więc jak rzeczownik kobieta, dziewczyna. Wyjątkiem jest męskoosobowy mianownik liczby mnogiej, ale trzeba pamiętać też o tym, że biernik liczby mnogiej równa się dopełniaczowi, podczas gdy dla rzeczowników żeńskich biernik odpowiada w liczbie mnogiej mianownikowi. Rzeczownik mężczyzna jest, oczywiście, rodzaju męskoosobowego. Jego rodzaj gramatyczny odpowiada więc naturalnemu.

Co widzisz charakterystycznego w odmianie rzeczowników: sanie, wujostwo, uczynność?

Tym razem nasze zestawienie form będzie skromniejsze:

l. mn. l. poj. l. poj.

M. sanie wujostwo uczynność
D. sań/sani wujostwa uczynności
C. saniom wujostwu uczynności
B. sanie wujostwo uczynność
N. saniami/sańmi wujostwem uczynnością
Mc. o saniach o wujostwu o uczynności
W. sanie! wujostwo! uczynności!

Żaden z tych rzeczowników nie odmienia się przez liczby.

Należącemu do grupy pluralia tantum rzeczownikowi sanie przysługuje liczba mnoga. Nie można utworzyć dla tego rzeczownika form, które przybierałyby końcówki liczby pojedynczej.

Odwrotnie jest z rzeczownikiem uczynność – występuje on tylko w liczbie pojedynczej (grupa singularia tantum), a formy liczby mnogiej dałoby się łatwo podać. Nie ma jednak takiej potrzeby – to nazwa cechy.

Najciekawsza nietypowość dotyczy rzeczownika wujostwo, któremu słowniki – ze względu na końcówki fleksyjne – przypisują wyłącznie liczbę pojedynczą. Wyraz ten oznacza jednak parę małżeńską (wuj i jego żona), a ponadto łączy się z wyrazami postawionymi w liczbie mnogiej (Moi wujostwo nas odwiedzili).

Na czym polega osobliwość w odmianie wyrazów: imię, człowiek, kakao?

Teraz odmienimy tylko dwa wyrazy. Rzeczownik kakao jest nieodmienny i nie ma liczby mnogiej. Zadecydowało o tym nietypowe dla polszczyzny zakończenie: kakao. Jeśli nawet dałoby się dopisać tu końcówki rodzaju nijakiego, przy wymowie takich niepoprawnych form (kakaa, kakaem, kakae) nie uniknęlibyśmy niepożądanych skojarzeń.

Natomiast rzeczowniki imię oraz człowiek mają trzy tematy fleksyjne w całej odmianie (im’-, imień-, a w liczbie mnogiej imion-;

człowiek-, człowiek’-, a w liczbie mnogiej ludź-) Zatem dla drugiego z nich w liczbie mnogiej pojawia się postać całkiem inna niż te, które występują w liczbie pojedynczej.

liczba pojedyncza liczba mnoga

M. imię człowiek imiona ludzie
D. imienia człowieka imion ludzi
C. imieniu człowiekowi imionom ludziom
B. imię człowieka imiona ludzi
N. imieniem człowiekiem imionami ludźmi
Mc. o imieniu o człowieku o imionach o ludziach
W. imię! człowieku! imiona! ludzie!

Jakie imiesłowy można tworzyć od czasowników: śpiewać, grać, a jakie od czasowników: zaśpiewać, zagrać?

Czasowniki śpiewać i zagrać są niedokonane, a czasowniki zaśpiewać oraz zagrać mają aspekt dokonany. Tej opozycji dotyczy następne pytanie. Teraz powtórzmy tylko, że

od czasowników niedokonanych można utworzyć oba typy imiesłowów przymiotnikowych: bierne i czynne (śpiewany i śpiewający, grany i grający) oraz imiesłowy przysłówkowe współczesne (śpiewając, grając;
od czasowników dokonanych można utworzyć imiesłowy przymiotnikowe bierne (zaśpiewany, zagrany) oraz imiesłowy przysłówkowe uprzednie (zaśpiewawszy, zagrawszy).

Czym różni się zasób form fleksyjnych czasowników dokonanych od niedokonanych?

Czasowniki dokonane nie mają form czasu teraźniejszego. Skoro jakaś czynność została dokonana, skoro się skończyła, nie odbywa się w teraźniejszości, czyli w sytuacji, w której dochodzi do wypowiedzi. Możemy mówić natomiast o tej samej czynności w odniesieniu do przyszłości, tyle tylko, że wówczas stawiamy hipotezę. Mówimy, że coś zakończy się, zostanie dokonane w przyszłości, choć nie wiemy, czy tak się stanie na pewno.

Czasownik dokonany zrobić odmienimy więc w czasie przeszłym i w czasie przyszłym prostym. Czas prosty to taki czas, którego formy są jednowyrazowe.

czas przeszły
l poj. rodzaj l mn.rodzaj

męski żeński nijaki męskoosobowy niemęskoosobowy

1.os. zrobiłem, zrobiłam, zrobiliśmy, zrobiłyśmy
2.os. zrobiłeś, zrobiłam, zrobiliście, zrobiłyście
3.os. zrobił, zrobiła, zrobiło, zrobili, zrobiły

czas przyszły prosty

liczba pojedyncza liczba mnoga

1.os. zrobię zrobimy
2.os. zrobisz zrobicie
3.os. zrobi zrobią

Formy czasu przyszłego prostego w żadnej z liczb nie są zróżnicowane pod względem rodzaju.
Natomiast czasowniki niedokonane mają formy trzech czasów: przeszłego, teraźniejszego i przyszłego złożonego. Czynność niedokonana to czynność, która trwa. Trwanie mogło odbywać się w przeszłości, może odbywać się teraz, może także wydarzyć się w przyszłości. Trzeba podkreślić, że dla czasowników niedokonanych formy czasu przyszłego są dwuwyrazowe. Poniżej więc – koniugacja czasownika robić:

czas przeszły

l poj. rodzaj l mn.rodzaj

męski/ żeński/ nijaki męskoosobowy/ niemęskoosobowy

1.os. robiłem robiłam robiliśmy robiłyśmy
2.os. robiłeś robiłam robiliście robiłyście
3.os. robił robiła robiło robili robiły

czas teraźniejszy

liczba pojedyncza liczba mnoga

1.os. robię robimy
2.os. robisz robicie
3.os. robi robią

czas przyszły złożony

l poj. rodzaj

męski żeński nijaki

1.os. będę robił będę robiła będę robiło
2.os. będziesz robił będziesz robiła będziesz robiło
3.os. będzie robił będzie robiła będzie robiło

liczba mnoga. rodzaj

rodzaj męskoosobowy rodzaj niemęskoosobowy

1.os. będziemy robili będziemy robiły
2.os. będziecie robili będziecie robiły
3.os. będą robili będą robiły

W obu liczbach można utworzyć formy nie zróżnicowane pod względem rodzaju. Zarówno mężczyzna, jak i kobieta powiedzą: będę robić.

Za podział czasowników na dokonane i niedokonane odpowiedzialna jest kategoria aspektu. Przy jej opisywaniu można łatwo popełnić błąd. Dlatego porównajmy formy czasu przyszłego prostego (dokonane) i czasu teraźniejszego (niedokonane). Mają one identyczne końcówki fleksyjne – nie po tym więc odróżniamy te dwa typy czasowników. Decyduje znaczenie.
Wśród form czasowników dokonanych znajdziemy ponadto inne typy imiesłowów niż w zasobie form czasowników niedokonanych. Tego zagadnienia dotyczyło poprzednie pytanie.

Opisz formy fleksyjne występujące w zdaniu:

Widziano przechodniów biegnących w różne strony.

Z sześciu powyższych wyrazów odmianie nie podlega jedynie przyimek w.

widziano – czasownik w formie bezosobowej
przechodniów – rzeczownik rodzaju męskoosobowego, biernik liczby mnogiej (widziano kogo? co?)
biegnących – czasownik w formie imiesłowu przymiotnikowego czynnego, biernik liczby mnogiej rodzaju męskoosobowy (widziano kogo? co?)
różne – przymiotnik rodzaju niemęskoosobowego, biernik liczby mnogiej (biegnących w kogo? w co?)
strony – rzeczownik rodzaju niemęskoosobowego, biernik liczby mnogiej (biegnących w kogo? w co?)

Zapamiętaj!
Przy określaniu przypadka fleksyjnego należy zawsze posługiwać się dwoma pytaniami (kogo? co? albo o kim? o czym?). Dzięki temu nawykowi nie pomylimy biernika z dopełniaczem – pierwsze pytania te przypadki mają identyczne.

Osobliwości w odmianie rzeczowników:

pluralia tantum – rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej, np. nożyce, drzwi, imieniny, spodnie, sanki, rajstopy. Łączymy je zawsze z liczebnikami zbiorowymi, np. troje drzwi, czworo nożyc (możemy też powiedzieć: dwie pary nożyc),

singularia tantum – rzeczowniki, które mają tylko formę liczby pojedynczej, np. czytanie, młodzież, szlachta. Pamiętaj, by łączyć je z czasownikami w liczbie pojedynczej – szlachta żądała czegoś, a nie żądali!,

rzeczowniki nieodmienne – to zazwyczaj wyrazy obcego pochodzenia, różniące się budową od słów polskich, np. kakao, emu, boa, jury,

rzeczowniki nieodmienne w liczbie pojedynczej –np. liceum, akwarium, muzeum,

pary supletywne – pary wyrazów uzupełniające się w odmianie, np. człowiek – ludzie, rok – lata.

Uwaga!
Określając formę gramatyczną wyrazu, a nawet jego przynależność do określonych części mowy, musisz brać pod uwagę kontekst. Na przykład „to” w zależności od kontekstu może być:

zaimkiem przymiotnikowym wskazującym: To dziecko wygrało konkurs.
zaimkiem rzeczownikowym wskazującym: To przyszło nagle.
partykułą wzmacniającą: A to nowina!
spójnikiem wynikowym: Chcesz porozmawiać, to zadzwoń.

Zobacz:

Fleksja

Sprawdzian z części mowy i fleksji

Fleksja – zadania

Fleksja TEST