Słownik języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego liczy około 120 tysięcy haseł. Ile z nich wykorzystuje w porozumiewaniu się wykształcony Polak? Niewiele: 7-8 tysięcy. Z nauki języka obcego wiesz zresztą, że wystarczy jakieś 1500 najczęściej używanych wyrazów, by porozumieć się w podstawowych sprawach.
Co z resztą słów?
Część należy do słownictwa biernego, części z nich przeciętny użytkownik języka nawet nie zna. Mają na to wpływ ograniczenia tekstowe, chronologiczne (niektóre słowa wychodzą z czasem z użycia) oraz społeczne (np. związane z miejscem zamieszkania, wykonywanym zawodem, zainteresowaniami).
W języku istnieją warstwy słownikowe o ograniczonym zasięgu.
Terminy i profesjonalizmy – słownictwo wiążące się z różnymi dziedzinami nauki czy techniki, z zawodem; zazwyczaj niezrozumiałe dla laików.
Przykłady:
- słownictwo komputerowe: (skaner, bit, resetować),
- medyczne (hipertonia, intubacja).
Terminy są nazwami oficjalnymi (np. twardy dysk), profesjonalizmy codziennymi, potocznymi (np. twardziel).
Słownictwo środowiskowe – pojawia się w języku ludzi mających np. wspólne zainteresowania, m.in. grających w szachy (mat, szach, roszada), wędkarzy (przynęta), myśliwych. Czasem powstaje, by ukryć jakieś treści przed otoczeniem, np. język przestępczy (grypsera). „Wilk zszamał jarecką i kipiszuje kwadrat” – tak brzmiałby w tej gwarze fragment znanej bajki („Wilk zjadł babcię i przeszukuje mieszkanie”). Dobrym przykładem słownictwa środowiskowego jest język uczniowski czy studencki, cechujący się zwłaszcza skłonnością do żartu, ironii.
Regionalizmy – możemy wskazać różnice językowe między różnymi regionami Polski, zwłaszcza między terenami trzech zaborów:
Warszawa Kraków Poznań
płaski talerz płytki talerz miałki talerz
czajnik sagan herbatnik
chaber bławatek modrak
obsadka rączka trzonek
Istnieją też między regionami różnice znaczeń wyrazów (poznański „sklep” oznacza piwnicę), odrębności słowotwórcze (mazowiecki „kurczak” zamiast „kurczę”), składniowe, nawet fonetyczne (poznańskie „brad ojca”, nie „brat ojca”). Regionalizmy powoli już zanikają.
Archaizmy
Zmiany w świecie prowadzą do tego, że część wyrazów wychodzi z użycia, staje się archaizmami. Wyróżniamy kilka ich typów:
- słownikowe (przedmiot dalej istnieje, zanikło słowo): hawiernia (kopalnia), łagiew (butelka), bednia (kubeł),
- rzeczowe (znikło nazywane zjawisko): dyby, pręgierz, kontusz,
- całkowite (zupełnie nieznane): np. dawna terminologia sądownicza (roki – terminy posiedzeń sądów, sok – oskarżyciel),
- częściowe – należące do słownictwa biernego (kasztelan, kontusz) lub występujące tylko w pewnych związkach (oddać coś z nawiązką, dobry żart tynfa wart), lub stanowiące przestarzałą wersję wyrazów obecnych we współczesnym języku (harmata, jenerał).
Neologizmy
– wyrazy nowe; dzielimy je na:
- neologizmy obiegowe – powstałe, by nazwać jakieś zjawiska, precyzyjniej przekazać informację):
- słowotwórcze (betoniarz, drukarka),
- znaczeniowe (wyrazy zyskują nowe znaczenie, np. korek, ślimak),
- frazeologiczne (nowe związki wyrazowe, np. pirat drogowy),
- neologizmy artystyczne – stworzone w celu zwiększenia urody tekstu, jego ekspresji.
Wyrazy nacechowane stylistycznie
- związane z określonym stylem, z typem tekstu, w jakim się pojawiają, na przykład:
- słownictwo urzędowe: uprasza się o…, petent, złożyć podanie,
- poetyzmy: gorzeć, ruń trawy, toń morza.
Zobacz: