Wierna rzeka jest popularną powieścią, w której Żeromski przywołuje wątek powstania styczniowego i ukazuje na tle wydarzeń historycznych romantyczną miłość dwojga ludzi z różnych sfer.
Fabuła powieści jest nieco melodramatyczna – do zaściankowego dworku o nazwie Niezdoły przyczołgał się ranny powstaniec, który cudem uniknął śmierci nie tylko z rąk wroga, lecz także ze strony niechętnie nastawionych chłopów polskich. W Niezdołach pozostała tylko panienka – zubożała szlachcianka Salomea Brynicka i jej wierny sługa – inni poszli do powstania. Panna z narażeniem życia zajęła się powstańcem, leczyła go i ukrywała przed węszącymi Moskalami. Między powstańcem a panienką zawiązała się głęboka miłość, on był w jej oczach bohaterem, ona aniołem opiekuńczym. Młodzian zdrowiał i okazał się mężczyzną niezwykle pięknym, byli szczęśliwi, kochali się i zapomnieli o całym świecie. Kres idylli przyniosła wizyta matki powstańca, który był nie tylko piękny i majętny, lecz posiadał też tytuł arystokratyczny, a ślub ze zwykłą szlachcianką nie wchodził w grę. Księżna Odrowąż, matka Józefa, odwołała się do uczuć Salomei, mówiąc o perspektywach syna, jego karierze, konieczności szybkiego wyjazdu za granicę. Syna przekonała wizja misji zagranicznej, którą winien spełnić, obietnica powrotu itp. W ten sposób rozstała się para kochanków, ze świadomością, że nigdy się nie zobaczą.
Tytuł
Powieść nosi tytuł Wierna rzeka, bo motywem łączącym wszystkie wątki jest rzeka Łośna – jej fale pochłaniają dokumenty powstańcze, nad jej brzegiem płacze samotna Salomea. Jak widać, wątki poruszone przez pisarza są dość typowe dla jego twórczości. Można określić je następująco:
- motyw historyczny – powstanie 1863, bitwa pod Małogoszczem, losy powstańców i działania wrogów;
- motyw miłosny – tragiczna miłość Salomei Brynickiej i Józefa Odrowąża;
- motyw społeczny – bardzo ostro ukazuje tu Żeromski problem stosunku chłopów polskich do powstania, ich niechęć do powstańców, wręcz donoszenie na nich i wydawanie w ręce wroga. Losy miłości kochanków też są w pewnym stopniu kwestią traktującą o układach społecznych, podziale między arystokracją a uboższą szlachtą, rozdźwięku, który uniemożliwiał małżeństwo.
Uwaga!
Ze względu na skupienie treści wokół jednego wątku przesadą byłoby nazywać Wierną rzekę powieścią. Nie jest to jednak również nowela, bo tekst to obszerny i wiele w nim epizodów. Przyjęło się więc określać ją jako opowieść. Sam autor w podtytule nazywa ją klechdą, podkreślając w ten sposób związek opisanej przez siebie historii z ustną tradycją ludową.
Zobacz:
Jak ukazane zostało powstanie styczniowe w utworach Stefana Żeromskiego?