Część II – jest inscenizacją starego, ludowego obyczaju – święta dziadów, które przypada w noc przed Zaduszkami, a polega na przywoływaniu duchów zmarłych, by pomóc im dostać się do nieba. W części II obserwujemy gromadę wieśniaków, prowadzącego obrzęd Guślarza i kolejne duchy, które pojawiają się i znikają. Są to dusze dzieci, okrutnego pana i dziewczyny. Pojawia się także Widmo, które milcząco podąża za Pasterką, lecz nie chce zniknąć nawet wobec zaklęć Guślarza.
Część IV – przenosi odbiorcę do domu Księdza. Jest nadal noc Zaduszek i na plebanii zjawia się tułacz-Pustelnik. Rozmowa między Księdzem a dziwnym gościem zawiera się w trzech godzinach: miłości, rozpaczy, przestrogi. Dowiadujemy się o tragicznych dziejach Pustelnika – o jego nieszczęśliwej miłości do kobiety, która poślubiła innego mężczyznę, o rozpaczy graniczącej z obłąkaniem, o nieufności Pustelnika do ksiąg i wiedzy – chwilami rozmowa ta przypomina klasyczno-romantyczną dyskusję. Cała rozmowa i wizyta jest zaprzeczeniem racjonalizmu: oto w początkach drugiej godziny Pustelnik okazuje się Gustawem – dawnym uczniem Księdza, gdy ta godzina mija, Gustaw przebija się sztyletem… i żyje nadal. Głównym tematem IV części jest miłość romantyczna, jej siła i jej niszczące działanie, dlatego często nazywana jest wielkim studium miłości. Wszystko wskazuje na to, że Widmo z części II i Gustaw z części IV to ta sama osoba. W części III przekształca się w Konrada.
Część III – składa się z Prologu, 9 scen dramatycznych i zamykającego Ustępu i kończącego utwór wiersza Do przyjaciół Moskali.. Mówiąc w największym skrócie, jest to:
- Scena I tzw. Więzienna – nieszczęśliwy kochanek Gustaw przeistacza się w bojownika o wolność ojczyzny – Konrada, cała scena podejmuje temat męczeństwa polskiej młodzieży tego czasu.
- Scena II – Wielka Improwizacja – to monolog Konrada, który zbuntowany zwraca się do Boga, żądając władzy, mógłby bowiem wykorzystać ją dla dobra narodu. Dumny Konrad oskarża Boga i przegrywa ten pojedynek.
- Scena III Egzorcyzmy.
- Scena IV Widzenie Ewy.
- Scena V – Widzenie księdza Piotra – jest objawieniem, aktem jasnowidztwa, jakie zesłał Bóg na skromnego księdza bernardyna. Jest to scena objawiająca dzieje Polski na wzór męczeństwa Chrystusa – najważniejsza literacka realizacja hasła mesjanizmu narodowego.
- Scena VI – Sen Senatora – to scena ataku diabłów na grzeszną duszę Nowosilcowa.
- Scena VII – Salon warszawski – podejmuje temat oceny społeczeństwa polskiego, elity rządzącej i młodych patriotów, przedstawionych w kontrastowym zestawieniu (tu ważny jest epizod przedstawiający dzieje Cichowskiego).
- Scena VIII – Pan Senator – jest satyrą na Senatora i jego służalcze otoczenie, osią fabularną jest tu los katowanego spiskowca Rollisona i interwencji jego niewidomej matki, która usiłuje wydobyć go z więzienia. Charakterystyczny także jest epizod z Doktorem – naczelnym donosicielem Senatora. Ów marny człowiek ginie od pioruna podczas burzy.
- Kończy tę część scena IX – Noc Dziadów, która wyjaśnia tajemniczą sylwetkę Widma ze sceny II – najprawdopodobniej nie był on umarłym, w scenie końcowej widzimy go po raz ostatni wśród tłumu zesłańców.
- Ustęp – tu podróż skazańców na zesłanie – staje się podstawą do kolejnych części – opisów Rosji carskiej i jej despotyzmu. Są to:
- Droga do Rosji,
- Przedmieścia stolicy,
- Petersburg,
- Pomnik Piotra Wielkiego,
- Przegląd wojska,
- Oleszkiewicz
- i dedykacja – wiersz Do przyjaciół Moskali.
Dominująca problematyka
- Część II – wykładnia ludowej moralności,
- Część IV – wielkie studium miłości,
- Część III – polityczny wymiar utworu:
- Mesjanizm narodowy
- Walka Konrada z Bogiem
- Ocena społeczeństwa polskiego
Charakterystyczne cechy dramatu romantycznego:
- przemieszanie scen realistycznych z fantastycznymi,
- nieprzeciętny bohater, którego monologi stają się samodzielnymi partiami lirycznymi,
- w niezależnych opowieściach bohaterów dramat splata się z liryką i epiką,
- odrzucenie wymogów dramaturgii klasycznej – nierespektowanie trzech jedności, nieprzestrzeganie zasady decorum przez przemieszanie partii tragicznych z komicznymi, otwarta kompozycja.
Nowa, romantyczna forma dramatu służyła innemu niż dawniej postrzeganiu rzeczywistości, historii i człowieka. Odmienność tego spojrzenia na świat wynikała z odrzucenia racjonalizmu i uznania metafizycznego porządku rzeczy.
Zobacz:
Przedstaw charakterystykę i losy Gustawa-Konrada z Dziadów Adama Mickiewicza
Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady