Gabriela Zapolska – jej najciekawszy dramat – Moralność pani Dulskiej (prapremiera: Teatr Miejski w Krakowie 1906, wyd. książkowe – 1907) ciągle gości w teatralnych repertuarach i jest żywo przyjmowany nawet w tak odległych zakątkach świata jak Chiny czy Argentyna. Co decyduje o jego uniwersalnym i ponadczasowym charakterze? Ważkość przedstawionego problemu (ludzkie zakłamanie, obłuda), tak samo znanego ludziom z różnych epok i spod różnych szerokości geograficznych, galeria charakterystycznych i wiarygodnych psychologicznie postaci (obłudna bohaterka tytułowa, przebiegła Juliasiewiczowa) oraz – komizm. Lecz ukazana sytuacja nie nastraja wyłącznie do śmiechu: obok wątku komediowego (sylwetka pretensjonalnej Dulskiej) ma również wymiar tragiczny (jej przedmiotowy stosunek do ludzi, kołtuństwo, które przechodzi z pokolenia na pokolenie – Zbyszko). W sztuce wyraźnie zaznaczają się wpływy naturalizmu (chłopska pazerność Hanki). Komedię kilkakrotnie filmowano, pewne motywy z Moralności… pojawiają się w serialu Z biegiem lat, z biegiem dni.
Inne dramaty autorki (Ich czworo, Skiz, Żabusia, Panna Maliczewska) także przynoszą pozornie zabawny, lecz zaprawiony goryczą obraz relacji międzyludzkich.
Tadeusz Rittner – jego obyczajowe dramaty ukazujące życie szlachty są komediami, ale nie brak w nich pierwiastka tragicznego (np. utwór Głupi Jakub 1910). Nie odnajdziemy w nich charakterystycznego dla Młodej Polski naturalizmu – jego metoda kreowania postaci bliższa jest poetyce Dostojewskiego. Jest mistrzem scenicznego nastroju i analizy psychologicznej (Wilki w nocy). Swoje utwory chętnie wzbogaca wątkiem sensacyjnym. Jedną z jego najbardziej znanych sztuk – W małym domku sparodiował Witkacy w utworze W małym dworku.
Jan August Kisielewski – ogromnym sukcesem były dwie jego sztuki z 1899 r.: W sieci i Karykatury. W obydwu ukazuje bunt jednostek wobec mieszczańskiej obyczajowości, którego, niestety, nie są w stanie doprowadzić do końca – brakuje im siły, by przezwyciężyć konwenans. Po napisaniu tych utworów autor „złamał pióro” (przestał pisać), ale dramaty są nadal wystawiane, a wątek „szalonej Julki” z Karykatur zaadaptował do swojego telewizyjnego serialu Z biegiem lat, z biegiem dni sam Andrzej Wajda.
Karol Hubert Rostworowski – jego najciekawszym dramatem jest Judasz z Kariothu (1913). Biblijny motyw został przez niego bardzo oryginalnie zinterpretowany. Judasz jest nie tyle zdrajcą, ile słabym, zastraszonym człowiekiem. Chociaż pisarz nie stał się, jak przypuszczano, drugim Wyspiańskim, ta sztuka sprawiła, że jego nazwisko często gości na teatralnych afiszach.
Stanisław Przybyszewski – napisał wiele dramatów (Dla szczęścia 1899, Złote runo 1901, Matka – wyst. 1902), ale na wszystkich zaciążyła młodopolska maniera, która sprawia, że dla współczesnego odbiorcy przestały być interesujące. Nadal ciekawy i chętnie grywany jest tylko jeden z nich: Śnieg (1903). Intryga rozgrywa się – jak często u tego pisarza – pomiędzy dwiema parami bohaterów. W abstrakcyjnej, niemal odrealnionej przestrzeni odbywają się niezwykłe gry psychologiczne. Nie brak tu charakterystycznych typów ludzkich i takich samych zachowań (np. „kobieta fatalna” o symbolicznym imieniu Ewa), nie może też zabraknąć elementu takiego jak samobójstwo (a popełnia je zdradzona żona). Mocną stroną dramatu są subtelne napięcia i nastrojowość, która zbliża go do symbolizmu.
Tadeusz Miciński – tematem jego dramatów najczęściej staje się historia. W Kniaziu Potiomkinie (1906) próbuje ocenić najnowsze wydarzenia – rewolucję z 1905 r. W tragedii W mroku złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu przenosi nas do średniowiecznego Bizancjum, a w symbolicznym dramacie Termopile polskie pojawiają się wydarzenia związane z osobą księcia Józefa Poniatowskiego). Choć i ten pisarz tworzył w Młodej Polsce, jego monumentalne dzieła wykazują wiele podobieństw do sztuk romantycznych (swoboda kompozycyjna, fantastyka, sny, wizje, halucynacje). Autor nie liczy się z technicznymi możliwościami teatru (np. objętość dzieł), pisząc o autentycznych wydarzeniach, nie stara się ich rekonstruować, lecz snuje na ich temat swobodne refleksje.
Stanisław Wyspiański – stworzył teatr malarski i poetycki. Uczestniczył w przygotowaniach inscenizacji własnych sztuk, które zawsze zaopatrywał w bogate didaskalia, wskazówki scenograficzne, a niekiedy nawet projekty dekoracji. Stworzył osobliwy język teatru – patetyczny, stylizowany, programowo przeciwstawiający się codziennej mowie. Tematyka sztuk oscyluje wokół historii, często jest dyskusją z jej romantycznym postrzeganiem. Liczy się w nich klimat i nastrój, ważną rolę odgrywa pierwiastek fantastyczno-symboliczny – np. w Akropolis (1926) i Nocy listopadowej (1908) spotykają się postacie mitologiczne i historyczne, Wesele (1901) przynosi nie tylko zagęszczenie symboli (taniec chocholi – bierność, marazm, czapka z piór – pusta forma, błyskotka, fasada, złoty róg – prawdziwa wartość), ale i niemal mitologiczną wizję dziejów Polski.
Najważniejsze dramaty:
- jednoaktówka Warszawianka,
- Wyzwolenie (obrachunek autora z wielką poezją romantyczną),
- Bolesław Śmiały,
- Akropolis,
- Wesele,
- Noc listopadowa.
Stanisław Ignacy Witkiewicz – dążył do stworzenia teatru Czystej Formy, tzn. takiego, którego wszystkie składniki (słowa, gesty aktorów, ruch sceniczny, dekoracje) stopiłyby się w idealną całość. Patrzącemu na nią widzowi powinien tak dalece udzielić się nastrój przedstawienia, żeby zapomniał o swoim prywatnym życiu. Często sięgał po parodię, absurd, groteskę. W tej konwencji opisywał postaci, i nadawał im charakteryzujące je nazwiska, np. prokurator Scurvy z Szewców (1934). Bohaterowie porozumiewają się programowo sztucznym, niepasującym do ich społecznej pozycji językiem. Wszystkie ich wysiłki, uczucia i zamierzenia mają jeden cel: pokazanie, że całe ludzkie życie jest wielkim absurdem i większego sensu nie ma ani historia, ani nauka, ani filozofia. Witkacy uważał, że dramaturg nie musi liczyć się z realiami, toteż jego postaci umierają, a po chwili wstają i toczą normalne życie (W małym dworku). Często parodiuje innych twórców: Ibsena, Strindberga, Rittnera, a nawet samego Szekspira (Matka).
Najważniejsze dramaty:
- Nowe Wyzwolenie (parodia Wyspiańskiego),
- Jan Maciej Karol Wścieklica,
- W małym dworku (parodia Rittnera),
- Matka (parodia Szekspira),
- Szewcy (refleksja historiozoficzna: koło historii raz puszczone w ruch nie może się zatrzymać, jedna rewolucja rodzi więc następną).
- Jest także autorem katastroficznych, niemal proroczych powieści: Nienasycenie (1930) i Pożegnanie jesieni (1927).
Jerzy Szaniawski – twórca teatru nastrojów, autor sztuk pełnych subtelnej psychologii, operujący po mistrzowsku poetyką niedopowiedzenia. Tworzył w dwudziestoleciu i po wojnie. Jego najbardziej znanym dziełem są Dwa teatry (wyst. 1946) – utwór dotyczący dwóch sposobów pojmowania sztuki. Pierwszy z nich ceni realizm i autentyzm, perfekcję i ścisłość (Teatr Małe Zwierciadło). Drugi – Teatr Snów – sferę poezji i marzenia. Obydwa teatry przeciwstawiają się sobie, ale zarazem dopełniają. Inne dramaty twórcy: Ptak, Żeglarz, Most, Kowal, pieniądze i gwiazdy.
Sławomir Mrożek – bliski teatrowi absurdu, często posługuje się groteską, parodią, drwiną. Jego sztuki pozornie sprawiają wrażenie komedii obyczajowych (np. Tango, wyst. 1965) – w rzeczywistości zaś traktują o sprawach o wiele poważniejszych. Odsłaniają pułapki władzy (np. mechanizm narodzin totalitaryzmu) i złudny charakter wolności (obowiązkowa wolność z Rzeźni), ostrzegają przed upadkiem XX-wiecznej cywilizacji. Miejsce i czas akcji rzadko kiedy zostają dokładnie określone, np. Tango rozgrywa się w XX wieku – w czasach, gdy „tragedia jest już niemożliwa”). Sztuki autora wystawiają teatry całego świata, Tango przełożono nawet na gruziński i japoński.
Najciekawsze dzieła: Emigranci, Vatzlav, Rzeźnia, Tango, Indyk, Policja, Pieszo.
Tadeusz Różewicz – jego teatr obywa się bez tradycyjnie rozumianej fabuły, zdarzeń scenicznych, ruchów (teatr wewnętrzny). Najczęściej powtarzające się motywy i tematy to: wojna (Kartoteka – wyst. 1960, Do piachu – wyst. 1979), rozpad cywilizacji (Stara kobieta wysiaduje), „dramat ciała” (Białe małżeństwo – wyst. 1975), pułapki egzystencjalne (Odejście Głodomora, Pułapka, wyst. 1984 – sztuka traktująca o życiu Franza Kafki).
Teatr poetów – tworzą go dramaty, które powstawały na marginesie twórczości poetyckiej znanych autorów.
Do ważniejszych zjawisk z tego gatunku należą:
- „Teatr Osobny” Mirona Białoszewskiego – eksperymentalny, działający początkowo w prywatnym mieszkaniu przy ul. Tarczyńskiej,
- sztuki Ernesta Brylla nawiązujące do romantyzmu (Rzecz listopadowa, wyst. 1968) i folkloru (śpiewogra Na szkle malowane, 1970 ),
- teatr poetycki Jerzego Stanisława Sity: Pasja doktora Fausta i Potępienie doktora Fausta, dramat historyczny Polonez (akcja w okresie targowicy),
- powstający bez ścisłych związków z liryką teatr Stanisława Grochowiaka: różnorodny, utrzymany w konwencji groteski, farsy bądź dramatu psychologicznego (Chłopcy, wyst. 1966),
- sztuki nawiązujące do hiszpańskiego baroku i obrachunki z romantyzmem (Ułani Jarosława Marka Rymkiewicza).
Teatr – psychodrama – ukazuje przemoc, okrucieństwo, wynaturzenia współczesnej cywilizacji:
- sztuki Ireneusza Iredyńskiego (np. Żegnaj, Judaszu),
- utwory Janusza Głowackiego (Mecz, Polowanie na karaluchy).
Niekonwencjonalne sceny:
- Stowarzyszenie Teatralne Gardzienice – swoją nazwę wzięło od podlubelskiej wsi, która jest jego siedzibą. Zostało założone w 1978 r. przez Włodzimierza Staniewskiego, związanego wcześniej z krakowskim teatrem STU i Teatrem Laboratorium Jerzego Grotowskiego. Grupa przyciąga głównie młodych ludzi – studentów i absolwentów kierunków humanistycznych. Źródeł sztuki poszukuje w folklorze. W początkowym okresie istnienia prowadziła studia nad kulturą wschodnich obszarów Polski – zaowocowały one spektaklami Gusła, Dziady guślarskie (inscenizacja obrzędów, na których wzorował się Adam Mickiewicz w II części Dziadów) i Żywot protopopa Awwakuma. W połowie lat 80. w poszukiwaniu nowych inspiracji zespół zaczął podróżować i organizować u siebie sesje międzynarodowe. Efektem tego etapu pracy był spektakl Carmina burana.
- Scena Plastyczna KUL – ten eksperymentalny teatr powstał w roku 1969. Jego twórcą jest Leszek Mądzik, z wykształcenia scenograf, który jest reżyserem wystawianych tu przedstawień. Spektakle Sceny Plastycznej obywają się bez słów. Ich miejsce zajmuje barwa, ruch, zdynamizowana przestrzeń i dostosowana do niej klimatem muzyka (np. Zielnik rozgrywa się przy elektronicznych suitach zespołu Tangerine Dream). Przedstawienia nie są ani pantomimą, ani baletem, ale korzystają z doświadczeń każdej z tych sztuk. Ich tematyka koncentruje się wokół podstawowych zagadnień naszego życia: narodzin, śmierci, miłości, wędrówki przez życie i pewnie dlatego bez kłopotu są rozumiane i przyjmowane z jednakowym aplauzem przez widzów na całym świecie. Najbardziej znane spektakle teatru to: Ecce Homo, Zielnik, Wędrowanie, Wilgoć.
Teatr reżyserów:
- Tadeusz Kantor (1915-1990) – nazwisko tego reżysera i scenografa automatycznie kojarzy się ze słynnym awangardowym teatrem Cricot 2. Ale zanim go założył (1956), był związany z równie poszukującym Podziemnym Teatrem Niezależnym (wystawił tu m.in. utrzymaną w abstrakcyjnej konwencji Balladynę). W Cricot 2 reżyserował sztuki Witkacego, ale i spektakle oparte na własnych scenariuszach (m.in. monumentalna Umarła klasa, Dziś są moje urodziny, Niech sczezną artyści, Wielopole, Wielopole). Dążył do uaktywnienia widzów, włączenia ich w obręb inscenizowanej akcji. Służyła temu rezygnacja z podziału na aktywną scenę i bierną widownię – spektakle Kantora rozgrywały się między rzędami siedzących na krzesłach ludzi, zacierały różnice między realną prawdą a teatralną fikcją. Ważną rolę pełniły w nich elementy happeningu. Inne zespoły, z którymi współpracował (wszystkie – zbliżone założenia): Teatr Zerowy, Embalage, Teatr Niemożliwy, Teatr Śmierci.
- Jerzy Grotowski – założyciel eksperymentalnego wrocławskiego teatru Laboratorium (1961-1984), w którym wystawiał inscenizacje własnych scenariuszy (np. Apocalypsis cum figuris). Stworzył nową metodę pracy z aktorem polegającą na odtwarzaniu właściwych dla wszystkich ludzi zachowań archetypicznych.
Zobacz: