Architektura
Dom bóstwa
Grecy wierzyli, że pod względem duchowym i fizycznym bogowie niczym się nie różnią od człowieka, więc świątynie budowali na wzór swoich siedzib. Mieszkanie boga musiało być jednak reprezentacyjne. Wnętrze świątyni jest najczęściej niewielkie i skromne. Cały wysiłek twórczy budowniczych skupia się na jej wystroju zewnętrznym: na gzymsie, kolumnach i tympanonie (polu trójkątnego frontonu, utworzonego przez nachylone płaszczyzny dachu i poziomy pas u dołu). Tympanon, jako najlepiej widoczna z oddali część fasady, stanowił największe wyzwanie dla wyobraźni artystów. Początkowo wypełniali tę trudną, trójkątną formę płaskorzeźbami, później rzeźbami. Z czasem zaczęli stosować schemat, w którym akcja skupiała się na postaci centralnej, a pozostałe figury, stojące, klęczące bądź leżące, równomiernie rozmieszczano wokół niej. Zarówno samą budowlę, jak i zdobiące ją rzeźby pokrywała jaskrawa polichromia, a najbardziej kolorowy był właśnie fronton. Barwna dekoracja miała ożywiać bryłę budowli, podkreślać najważniejsze jej elementy, uwydatniać konstrukcję.
Malowano zresztą wszystkie rzeźby, czy to ustawiane w świątyniach, czy pod gołym niebem. Miało im to, zdaniem starożytnych, nadawać pozory życia. Ożywieniu boskich figur służyły także codzienne zabiegi. Myto je, ubierano, a nawet… karmiono! Odnalezione inwentarze greckich świątyń zdradzają szczegóły dotyczące garderoby antycznych posągów. Na przykład posąg Hermesa miał na zmianę trzydzieści osiem chitonów.
Sztuczki stosowane przez greckich architektów dowodzą, że świetnie zdawali sobie sprawę ze złudzeń optycznych i umieli tę wiedzę wykorzystać. Świątynie sprawiają wrażenie monumentalnych również dzięki temu, że ustawiano je na kamiennych fundamentach, składających się najczęściej z trzech niezwykle wysokich stopni – aby mogła je pokonać ludzka stopa, dobudowywano stopnie pośrednie.
Partenon
Najambitniejszym przedsięwzięciem w historii greckiej architektury była odbudowa Akropolu, rozpoczęta pod koniec V wieku p.n.e., kiedy to Ateny pod wodzą Peryklesa były u szczytu potęgi. Wzniesione wówczas budowle reprezentują najdojrzalszy okres klasycznej fazy sztuki greckiej. Na Akropol prowadzi monumentalna brama zwana Propylejami, która w jednym ze skrzydeł mieściła Pinakotekę, pierwszą znaną w historii salę wystawową. Najokazalszą budowlą tego wzgórza jest Partenon, poświęcony Atenie, bogini, na cześć której miasto nazwano Atenami. Erechtejon z kolei, najpiękniejszy zachowany przykład porządku jońskiego, słynie z ganku, którego belkowanie dźwigają nie kolumny, lecz kariatydy, naturalnej wielkości posągi dziewczyn z rozpuszczonymi włosami, o starannie umalowanych ustach i oczach ocienionych niegdyś rzęsami z brązu. Ich drobno pofałdowane chitony pomalowane były na niebiesko; zastosowanie nietrwałych farb dowodzi, że miały być oglądane nie pod gołym niebem, ale we wnętrzu jakiejś świątyni.
Porządki architektoniczne
Osiągnięcia Greków utożsamia się ze stworzeniem trzech klasycznych porządków architektonicznych: doryckiego, jońskiego i korynckiego. Różnią się one między sobą proporcjami, formą i ukształtowaniem detali. Najważniejsza i najbardziej charakterystyczna część porządku to kolumna.
Najstarszy, porządek dorycki, reprezentuje styl surowy, monumentalny. Krępe, masywne kolumny nie mają bazy, stoją bezpośrednio na posadzce świątyni, a ich głowice są niezwykle uproszczone. Nieco bardziej finezyjny jest porządek joński, zdecydowanie smuklejszy od doryckiego. Tym razem kolumnę, ustawioną na bazie, wieńczy wytworny kapitel w formie baranich rogów. Najbardziej dekoracyjny jest porządek koryncki, w którym głowica kolumny ma kształt kielicha uformowanego z ustawionych w dwóch rzędach liści akantu.
Rzymianie przejęli te porządki architektoniczne, dostosowali je do wymogów, które stawiali własnym budowlom, i stworzyli odmiany stylów greckich. Przede wszystkim zwiększyły się proporcje wysokości w stosunku do średnicy. Doszły też nowe elementy: piedestał, na którym ustawiono kolumnę, oraz arkady, które pojawiły się wraz z wprowadzeniem sklepień. W budowlach o kilku kondygnacjach Rzymianie wprowadzili tzw. spiętrzenie porządków: każdą kondygnację zdobiła dekoracja w innym stylu. Przy czym zasadą było przechodzenie od cięższych do lżejszych, zazwyczaj na parterze stały kolumny doryckie, wyżej jońskie, a najwyżej korynckie (spiętrzenie takie występuje na murach rzymskiego Koloseum). Pomiędzy kolumnami przerzucano arkady. Tak potraktowana kolumna, zespolona ze ścianą, straciła swą funkcję konstrukcyjną i stała się przede wszystkim ozdobą.
Osiągnięcia Rzymian
Cyceron uważał, że doskonałość została osiągnięta w greckiej sztuce klasycznej i rzymscy twórcy mają za zadanie jedynie wiernie naśladować greckich mistrzów. Po podboju Grecji Rzymianie nie tylko masowo sprowadzali do Italii dzieła greckie, ale też kopiowali je w ogromnych ilościach.
O ile oryginalność rzymskiej rzeźby czy malarstwa bywa kwestionowana, o tyle nie można podważyć osiągnięć Rzymian w zakresie architektury. Wypracowali wiele samodzielnych rozwiązań, jak sklepienie kolebkowe, sklepienie półkoliste (określane jako kopuła rzymska), łuk, i zastosowali nowy materiał – beton.
Panteon, założony na planie koła, przykryty olbrzymią, ceglaną kopułą – największą tego typu w historii architektury – przekonuje, jak bardzo sanktuarium rzymskie różni się od greckiego, które przede wszystkim miało być oglądane z zewnątrz. Dzięki wyłożonej złotymi kasetonami czaszy, umieszczonej czterdzieści pięć metrów nad posadzką, ta na pozór skromna, wręcz surowa budowla sprawia wewnątrz wrażenie ogromnej. O powszechnym, trwającym przez wieki zachwycie nad tą świątynią świadczą liczne próby jej naśladowania. W Polsce należy do nich kościół Św. Aleksandra na warszawskim placu Trzech Krzyży.
Dostosowanie łuku do przenoszenia nawet bardzo dużych obciążeń pozwoliło na rozwój konstrukcji budowlanych, jak termy, cyrki czy amfiteatry, oraz inżynieryjnych, jak wiadukty i akwedukty, w niespotykanej dotąd skali. Symbolem rzymskich osiągnięć technicznych jest Koloseum, amfiteatr wzniesiony w centrum Rzymu, który uchodzi za jeden z największych wolno stojących gmachów w historii naszej cywilizacji. Walki gladiatorów, które rozgrywały się na tej arenie, mogło oglądać nawet pięćdziesiąt tysięcy widzów. Budowę obiektu ukończono w 80 roku n.e., a uczczono to igrzyskami trwającymi sto dni. Skąd nazwa Koloseum? Od stojącego obok amfiteatru ogromnego posągu Nerona.
W ostatnim okresie świetności cesarstwa Rzymianie, naród zwycięzców i zdobywców, upamiętniają swoje czyny, wznosząc łuki triumfalne i wolno stojące kolumny ku czci zasłużonych wodzów. Do najwspanialszych tego typu budowli należą łuk Septimusa Sewera na Forum Romanum w Rzymie i kolumna wzniesiona ku czci Trajana. Niezliczone przykłady architektury monumentalnej następnych wieków mają swój początek właśnie w dążeniu Rzymian do uczynienia sztuki narzędziem ideologii.
Pompeje
Pompeje, Herkulanum i Stabie to trzy miasta zniszczone w 79 roku naszej ery przez wybuch Wezuwiusza. Była to jedna z największych katastrof starożytności. Siedmiometrowa warstwa kawałków pumeksu zdruzgotała górne kondygnacje domów. Większość mieszkańców zdołała uciec, ale pod kamieniami zostało około dwóch tysięcy osób.
Odkrycie we włoskiej Kampanii w XVI wieku Pompejów i Herkulanum pozwoliło poznać nie tylko urok rzymskiego malarstwa ściennego, ale też komfort i nowoczesność ówczesnych domów. Odsłonięte miasto – zachowane niemal w całości pod warstwą tufu – z regularną siatką brukowanych ulic i forum na skrzyżowaniu głównych arterii, miało rozbudowany system wodociągowo-kanalizacyjny i otoczone było murami. Wzdłuż ulic stały domy jednorodzinne.
Małżonkowie z Pompei, mozaika z I w. p.n.e.
Bardzo mało malowideł pozostało ze starożytności, łatwiej już o rzeźbę. To jest szczególne: pochodzi z Pompei. Lawa zatopiła domy, ogrody, zgasiła ludzkie życie. Portret tej młodej pary znaleziono dopiero w XIX wieku. Kim byli ci ludzie? Czy przeczuwali katastrofę? Czy w Pompei byli uważani za pięknych? Mają przejmujące oczy. Ciekawe, jakie nosili imiona i jaki był ich los.
W przedniej części domu znajdowało się atrium, obszerna sala z otworem pośrodku dachu i umiejscowionym pod nim impluwium – basenem, który zbierał wodę deszczową. Wokół atrium rozmieszczone były cubicula, sypialnie. Dalej przechodziło się do tablinum, pokoju stołowego. Tylna część domu wyposażona była, na wzór grecki, w duży wewnętrzny dziedziniec, zwany perystylem, otoczony kolumnami, ozdobiony zielenią, na tle której ustawiano rzeźby. Główny problem stanowiło oświetlenie mieszkań i ich wentylacja. Przebijano więc wiele okien, budowano lodżie, tarasy i wewnętrzne ogrody. Ściany pomieszczeń ozdabiano malowidłami, stiukami i mozaikami. Malarstwo ścienne miało optycznie powiększać ciasne pomieszczenia: malowano prześwity, które ukazywały fantastyczne dalsze komnaty z uchylonymi drzwiami i oknami, balkony i pergole (altany) lub widoki otaczającej dom przyrody z fragmentami niby to widocznych z daleka budynków. Miało też imitować obrazy, jakie wieszali na ścianach Grecy, i marmurowe wykładziny ścienne, zbyt drogie dla przeciętnego obywatela.
Sztuka
Rzeźba
• Fidiasz: monumentalizm, statyka; na twarzach postaci – tzw. etos, wyraz podniosłego uczucia i powagi (posąg Zeusa w Olimpii, Atena Partenos).
• Myron: pierwszy przedstawia postaci w ruchu (Dyskobol).
• Poliklet: kanon postaci męskiej i zasada kontrapostu – ciężar przedstawianej postaci ludzkiej spoczywa na jednej nodze, a równowaga zostaje zachowana dzięki przegięciu jej tułowia i ramienia (Doryforos).
Doryforos
• Lizyp: nowy kanon – postaci znacznie smuklejsze, silny kontrapost, dynamizm.
• Skopas: etos ustępuje patosowi – odtwarzaniu skrajnych namiętności.
• Praksyteles: nowa tematyka, między innymi młode postaci w trakcie spoczynku lub rozrywki, i nowy styl – lekkość, wdzięk, smukłe proporcje, twórca aktu kobiecego (Afrodyta z Knidos).
Malarstwo
• Ceramiczne malarstwo greckie:
- technika czarnofigurowa – czarne figury na czerwonym jasnym tle;
- technika czerwonofigurowa – czerwone na czarnym.
Achilles i Ajaks grający w kości, malowidło Eksekiasa
To chyba najsłynniejsza waza świata. Pochodzi z IV w. p.n.e. i często pokazuje się ją jako przykład greckiego malarstwa wazowego. Namalowane na niej postaci wydają się znajome. To epizod z wojny trojańskiej. Chwila wytchnienia: wodzowie Achilles i Ajaks relaksują się grą w kości.
• Realizm iluzjonistyczny Zeuksisa z Heraklei podobno namalowane przez niego winogrona zwabiały wróble.
• Perspektywa liniowa Agatarchosa z Samos – pierwsza w dziejach świata.
Zobacz: