Nie ma jednego baroku. Kryzys renesansowych wartości przybierał różne formy w różnych krajach, różnie objawiał się u różnych artystów. Często uważa się, że w literaturze baroku można zauważyć przerost formy nad treścią. To nie do końca prawda. Faktycznie, pisarze barokowi zdają się uważać – nie oni pierwsi zresztą w dziejach ludzkości – że w sztuce wszystko zostało już powiedziane. Rzeczywiście, sztuka powiela przecież wciąż te same tematy – miłość, szczęście jednostki, problemy moralne, społeczne… Ileż można o tym samym – zdaje się pytać pisarz barokowy, i odpowiada: tak, tematy wciąż te same, ale sposób mówienia o nich inny. Ów sposób mówienia staje się w istocie bardzo ważny, ale przecież nie pomniejsza to wagi treści! Treść także pozostaje ważna: śmierć, miłość, dylematy moralne, stosunek człowieka do Boga. Przeróżne sposoby mówienia o tych problemach wyznaczają bogactwo barokowych nurtów, które trudno jednoznacznie nazwać. Na ogół wymienia się nurty: dworski i religijny – objawiały się one w całej Europie, ale miały różnorodne oblicza. W obu nurtach ważny był konceptyzm. Początkowo najbujniej barok rozwijał się we Włoszech – i to z Włoch pochodzą pomysły, które zaważą na odmienności nurtów w różnych krajach.
Włoskie źródła
Celem poety jest cudowność. Kto nie potrafi zdumiewać, niechaj idzie do stajni.
Giambattista Marino
Wszystko zaczyna się we Włoszech. Ten śródziemnomorski kraj po raz kolejny zapoczątkował nowy nurt w kulturze europejskiej. I to już w XVI wieku, kiedy tworzył Torquato Tasso (1544-1595). Jego słynny poemat Jerozolima wyzwolona opowiada o epizodzie z dziejów pierwszej krucjaty, która odbyła się w wieku XI. Epizod ten przedstawia skomplikowane uczucia muzułmańskiej księżniczki i chrześcijańskiego rycerza. Łączy ich zarówno miłość, jak i nienawiść – oboje szaleją, miotani sprzecznymi uczuciami, rozdarci między poczuciem obowiązku, rzeczywistymi pragnieniami, zobowiązaniami nakładanymi przez wiarę i kulturę. Świat wokół bohaterów ukazany jest w sposób realistyczny i fantastyczny zarazem: sportretowani rycerze z jednej strony obdarzeni są cechami znanymi nam ze średniowiecznych eposów rycerskich, z drugiej jednak to postaci żywe, czujące, przeżywające przeróżne rozterki. Te cechy sprawiają, że w dziele Tassa – przez wielu badaczy uznawanym za należące jeszcze do epoki odrodzenia – odnaleźć można elementy barokowe. Świat epatuje swym pięknem, lecz bywa także ohydny. Ludzie są wolni, ale i słabi, zatem podlegający zgubnym pokusom. Miłość jest uczuciem wielkim i wspaniałym, lecz także destrukcyjnym i przynoszącym cierpienie.
Marinizm
Giambattista Marino (1569-1625), dziś nieznany szerzej w Europie, był najsławniejszym pisarzem włoskim okresu baroku. Stworzył podstawy nowej doktryny literackiej. Zgodnie z jej założeniami zadaniem pisarza jest jedynie przetwarzanie znanych już wcześniej wątków i tematów. To on właśnie był przeświadczony o tym, iż wszystko już było. Twierdził w związku z tym, że pisarz powinien zachowywać się jak rybak na morzu, łowiący pośród dzieł innych twórców. Innymi słowy człowiek pióra ma za zadanie po prostu przekształcać cudze dokonania – tak aby czytelnika zdumiewać i zachwycać. Jedyną regułą poezji jest, według Marina, łamanie wszelkich reguł. Zadaniem poezji jest zdumiewanie. Olśniewał swych współczesnych pomysłowością, ale także zmysłowością wierszy, które cechował wybujały, niepodporządkowany żadnym normom moralnym, erotyzm. Podobny brak norm cechował też życie osobiste poety – bohatera niezliczonych romansów, buntującego się przeciw wszelkim konwenansom. Swoje poglądy wyłuszczył w poemacie Adon, w którym sławi zmysłowość człowieczej natury i ludzkie namiętności.
Jeden z nurtów barokowych bywa nazywany marinizmem. To poezja kunsztowna, oparta na koncepcie, nieprzekazująca żadnych wzniosłych treści, będąca rodzajem wyrafinowanej zabawy oraz swoistej gry z konwencjami – i czytelnikiem. W innych krajach podobny nurt przybierał inne formy. W Hiszpanii nazywano go gongoryzmem, od nazwiska twórcy.
Koncept
To zaskakujący pomysł, mający zadziwić odbiorcę. Twórcy konceptów często wykorzystują wyszukane konstrukcje, kontrasty. Koncept podkreśla dziwność i złożoność świata, nierzadko również jego sztuczność i zależność od konwencji. Tworząc koncepty, wykorzystywano bogactwo środków stylistycznych: antytezy, paradoksy, oksymorony, grę słów. Wyrazistym przykładem konceptu jest wiersz Jana Andrzeja Morsztyna zatytułowany Do trupa, w którym wyrafinowaną formę sonetu – stosowaną najczęściej do zobrazowania piękna miłości – zastosowano, aby skonfrontować obrazy trupa i kochanka i w zaskakującej poincie ukazać, iż sytuacja człowieka nieżyjącego jest stanem bardziej pożądanym niż los cierpiącego niezwykłe katusze, przeżywającego miłosne rozterki kochanka.
Ciekawostka
Losy pisarzy
Tak jak skomplikowana jest literatura tego okresu, tak też zawiłe bywają losy tworzących ją ludzi. W realnym życiu przeżywali oni rozterki podobne do tych, którymi obdarzali swych bohaterów. Tragiczne były losy Torquata Tassa, który siedem lat spędził w przytułku dla obłąkanych. W XVII stuleciu nikt nie zawracał sobie głowy leczeniem chorób psychicznych, depresji, przygnębienia. Chorych izolowano, skazywano na wegetację w nieludzkich warunkach (bito ich, wiązano), pogłębiając tylko ich lęki, poczucie niezrozumienia i odrzucenia. Przyczyniało się to często do ich zachowań destrukcyjnych – Tasso równie często popadał w depresyjną melancholię, jak i w ataki morderczej furii.
Zobacz: