Różne rzeczywistości i ich odbicie w literaturze

Gdyby przyszło Wam wypowiadać się na taki temat – prawdopodobnie ,,rozbity czasowo” na rzeczywistość międzywojenną, wojenną lub powojenną, współczesną – uświadomcie sobie, że:

literatura zawsze jest odzwierciedleniem swoich czasów, odzwierciedla je wiernie lub deformując (tradycyjnie lub awangardowo) nie czyni tego tylko dla zarejestrowania obrazu, ale stawia liczne pytania. Jedno z nich brzmi: czy człowiek może kształtować rzeczywistość, czy też ona całkowicie kształtuje i urabia jego osobowość?

Są różne rzeczywistości: codzienność i drastyczne chwile grozy. I są to perspektywy zupełnie odmienne. W kontekście codzienności częściej napotkamy to pytanie o wzajemny wpływ człowiek – rzeczywistość, w kontekście rzeczywistości wojennej, obozowej, rewolucyjnej – raczej pytanie o próbę człowieczeństwa i wytrzymałość systemu wartości moralnych. Są to uwagi niby oczywiste, ale dobór lektur jest uzależniony od kierunku, który nam w ten sposób wyznaczono.

Rzeczywistość międzywojenna to świat:

• Przedwiośnia Stefana. Żeromskiego
• Granicy Zofii Nałkowskiej
• Ferdydurke Witolda Gombrowicza
• Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej
• poezji Juliana Tuwima

Rzeczywistość wojenna to przestrzeń zarejestrowana w:

• poezji Kolumbów (Baczyńskiego, Gajcego, Borowskiego)
• poezji Tadeusza Różewicza
• literaturze łagrowej i lagrowej (np. Inny świat lub Pożegnanie z Marią)
• Rozmowach z katem Kazimierza Moczarskiego
• Zdążyć przed panem Bogiem Hanny Krall
• Początku Andrzeja Szczypiorskiego

Rzeczywistość lat powojennych, a potem PRL ukazuje:

• Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego
• Opowiadania Marka Hłaski
• Zły Leopolda Tyrmanda
• Kartoteka Tadeusza Różewicza
• Tango Sławomira Mrożka (i jego opowiadania)
• Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego
• Konopielka Edwarda Redlińskiego
• Kamień na kamieniu Wiesława Myśliwskiego

 

Powieści-parabole i ich przesłania

Rzeczywistość tych powieści nigdy nie jest odzwierciedleniem konkretnego przedziału czasu – jest wielką przenośnią, metaforą omawiającą uniwersalne sprawy ludzkie. Mówiąc o parabolicznych powieściach XX wieku, trzeba przywołać:

  • Proces Franza Kafki (dzieje Józefa K. parabolą ludzkiej, niejasnej egzystencji);
  • Czarodziejską górę Tomasza Manna (mieszkańcy sanatorium jako metafora społeczeństwa ludzkiego);
  • Dżumę Alberta Camusa (miasto Oran obrazem społeczności poddanej kataklizmowi zarazy, która oznacza też wojnę i zło
  • Folwark zwierzęcy (lub Rok 1984) George Orwella, które ukazują mechanizm totalitaryzmu i sprawowania władzy – w Folwarku w zupełnie bajkowym świecie zwierząt.
  • Małą apokalipsę Tadeusza Konwickiego. Wędrówka bohatera – everymana, polskiego twórcy-inteligenta znów jest parabolą ludzkiego życia, jej finał – przenośnią Sądu Ostatecznego, a refleksja wprowadza rozważania etyczne o dobru i złu.

Zwróć uwagę, że w powieściach parabolicznych często pojawia się motyw wędrówki, a także postać everymana – czyli człowieka – każdego. O wielu twarzach, zatartych rysach indywidualnych, wielu imionach lub jednym, ale popularnym czy zredukowanym do pierwszej litery. Tematyka parabol sięga po wymiar etyczny i filozoficzny – często rozpatruje sens ludzkiej egzystencji i stawia egzystencjalne pytania.

Rodowód paraboli – jest bardzo wiekowy. Przypowieść spotkaliśmy przecież w Biblii. Później – w oświeceniowej Francji z upodobaniem praktykował ją Wolter w tzw. powiastce filozoficznej (np. Kandyd).

Tematy

  • Totalitaryzm, wojna, rzeczywistość obozowa – to smutny, lecz ważny i wciąż powracający temat literatury współczesnej.
  • Inny potężny – to oczywiście kodeks moralny i dylematy etyczne człowieka.
  • Temat żydowski (poza lit. współczesną i holocaustem) wymaga sięgnięcia wstecz, do wieku XIX – pozytywizmu i Młodej Polski.
  • Motyw tańca – to temat bardzo szczegółowy, ale wymaga przypomnienia:
    • poloneza z Pana Tadeusza Mickiewicza
    • tańca chocholego z Wesela Wyspiańskiego
    • walca z pięknego wiersza Miłosza (Walc)
    • tanga ze sztuki Sławomira Mrożka o tym tytule.

Podobną sytuację stwarzają motywy:

  • wesela
    • Chłopi Władysława Reymonta,
    • Wesele Stanisława Wyspiańskiego,
    • Pan Tadeusz Adama Mickiewicza,
    • Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej,
    • Ślub Witolda Gombrowicza,
    • Na wsi wesele Marii Dąbrowskiej,
    • Wesele w Atomicach Sławomira Mrożka),
  • balu,
  • rewolucji,
  • wsi,
  • miasta.

 

Zobacz:

Pojęciownik epok: współczesność

Test przedmaturalny. Wiek XX

Główne kierunki filozoficzne XX wieku

Literatura jako obraz swoich czasów

Literatura jako dziedzina eksperymentów twórczych

Literatura jako… krzywe zwierciadło pokazujące świat

Eksperymenty artystyczne