- Gabriel Garcia Márquez – kolumbijski noblista jest jednym z najważniejszych przedstawicieli nurtu w prozie zwanego realizmem magicznym.
- Jest to technika pisarska, w której rzeczywistość jest opisywana przez pryzmat praw rządzących magią. W samym świecie przedstawionym mają miejsce zjawiska magiczne i mityczne.
- Pojęcie mitu jest ważne dla rozumienia tego nurtu – mityczna świadomość unosi się nad utworem, a działania jego bohaterów bardzo często są bądź to urzeczywistnieniem, bądź powtórzeniem mitu. Co więcej – świat magicznego realizmu sam może mieć swoją własną mitologię skomponowaną na użytek danego dzieła – obejmuje ona w nim wówczas władzę niemal absolutną, a wszelkie wydarzenia i posunięcia postaci są w jakiś sposób jej podporządkowane.
- Świadomość bohaterów powieści z kręgu magicznego realizmu przypomina często świadomość przedstawicieli pierwotnych kultur. Czas jest przez nich postrzegany cyklicznie, jako powtarzalny i zrytualizowany, przyroda zaś przenika się w ich umysłach z kulturą. Oni sami są jakoś zawieszeni między przyrodą i kulturą – czynnikiem zaś, który scala te dwie sprzeczne siły, jest przede wszystkim magia. To ona i jej prawa tworzą bohatera i świat takiego utworu – jest to na ogół magia pierwotna – w której szukano związków między rozmaitymi rzeczami jakoś tam podobnymi do siebie strukturą lub wyglądem.
- Przykładem takiej powieści jest właśnie słynne Sto lat samotności Márqueza. Jego powikłana akcja dotyczy dziejów rodu Buendia – założycieli szczególnej osady Macondo położonej w głębi dziewiczej dżungli – oraz ich potomków. Osada ta żyje przez pokolenia w oderwaniu od głównego biegu historii – wydarzenia ze świata zewnętrznego docierają do niej w zatarciu, rozmyte i zniekształcone – później stopniowo następuje zbliżenie do cywilizacji, a wraz z nim rozpad tradycyjnej, mitycznej i magicznej struktury Macondo. Dziwne są też dzieje samego rodu – jego losy wyznacza absurdalna przepowiednia, zgodnie z którą pierwszy przedstawiciel rodziny zginie przywiązany do drzewa, ostatniego zaś zjedzą mrówki. W rezultacie powstaje niesamowity, niezmiernie barwny, współczesny odpowiednik eposu – gdzie rzeczywistość rządzi się prawami zupełnie odmiennymi od tych, które występują w naszej kulturze.
Postmodernizm w literaturze XX w.
- Tą nazwą określana jest właściwie cała epoka w dziejach kultury, mająca swe początki w latach 60. XX w., trwająca do dziś. Sama nawet nazwa „postmodernizm” ma charakter roboczy – znaczy bowiem mniej więcej tyle co ponowoczesność albo powspółczesność, co samo w sobie jest dosyć dziwne.
- Podstawową różnicą między sztuką modernistyczną (pierwsza połowa XX w.) a postmodernistyczną jest rezygnacja tej ostatniej z chęci stworzenia od podstaw czegoś nowego, w myśl hasła, że wszystko w literaturze już wymyślono i można to teraz tylko przekształcać.
- Można powiedzieć, że ta postmodernistyczna sztuka, zamiast tworzyć nowe, stara się wytwarzać tylko nowe kombinacje tego, co już istnieje – przyświeca temu ponura świadomość, że na dobrą sprawę możliwość stworzenia czegoś naprawdę nowego we współczesnej kulturze niemal lub wcale nie istnieje.
Postmodernistyczna literatura ma więc po części charakter gry z czytelnikiem i sięga do środków, które tę grę umożliwiają. Spróbujmy wymienić najważniejsze z nich:
- intertekstualność – utwór nawiązuje bezpośrednio lub pośrednio do innych dzieł – odsyła do nich i wykorzystuje ich treść i formę,
- zerwanie z opisem rzeczywistości – literatura jest grą wyobraźni, a nie reportażem – wcale nie trzeba więc stosować technik realistycznych,
- eklektyzm – świadome mieszanie stylów, gatunków i poetyk,
- autotematyzm – konstruowanie utworu „na oczach” odbiorcy – rozmaite wstawki autorskie dotyczące samego przebiegu powstawania utworu,
- sięganie do takich środków jak: parodia, pastisz, makabryczny humor,
- gra z historią – tworzenie alternatywnych biegów wydarzeń zapoczątkowanych jakimś autentycznym wydarzeniem,
- gra z historią kultury – mieszanie rzeczywistości właściwych dla różnych epok i przestrzeni.
Najważniejsi postmoderniści i ich utwory
- Thomas Pynchon – tajemniczy amerykański pisarz korzystający ze swej rozległej wiedzy w naukach ścisłych, takich jak wyższa matematyka, cybernetyka, termodynamika; autor m.in. V i Tęczy grawitacji – ta ostatnia to opowieść o wielkim spisku w stylu Archiwum X – w której pełno odniesień do wymienionych wyżej dziedzin.
- Umberto Eco – włoski intelektualista, który będąc profesorem semiotyki i jednym z największych w Europie specjalistów od średniowiecza, stał się także pisarzem. Jego Imię róży znają niemal wszyscy – ten programowo postmodernistyczny utwór to dziwna i wspaniała mieszanka pracy historyczno-kulturowej, powieści sensacyjnej, traktatu alchemicznego i dzieła filozoficznego.
- John Barth – to z kolei nie tylko pisarz, ale i jeden z najbardziej błyskotliwych teoretyków postmodernizmu. Jego szkice Literatura wyczerpania i Postmodernizm – literatura odnowy to jedne z najważniejszych prac o tym zjawisku – a jednocześnie bardzo ciekawa wizja współczesnej kultury i jej ewentualnych perspektyw. Jego powieści to na przykład Sabbatical – jednoczesna parodia romansu, powieści podróżniczej i przygodowej pełna odniesień do najważniejszych utworów XIX i XX w. oraz Bakunowy faktor – mistyfikacyjna rekonstrukcja historii stanu Maryland, w której prawda historyczna jest zręcznie splątana z kompletną fikcją.
Zobacz:
Przedstaw podstawowe założenia realizmu magicznego na podstawie wybranej powieści.
Co wiesz o powieściach Gabriela Garcii Márqueza? Jak wiąże się z nimi pojęcie realizmu magicznego?