Południe
Słodki lek prawdziwości, smak, co skróci z nami
przejście, ten stromy szlak, pionową drogę
z nagłego krzyku tuż po urodzeniu
w dół; jeszcze nieprzytomny
bielą kropli z piersi,
nagim potopem
światła,
smak
i
znak
świata;
jakim powrotem
– wielokrotny, pierwszy
twój – jeszcze się przypomni
na dnie, po życiu już, po urojeniu
trzeźwiej bezstronny: smak ponownie trochę
słodki, lecz bardziej gorzki, jak to z truciznami
Wstęp do analizy
Wiersz Stanisława Barańczaka jest przykładem tzw. carmen figuratum – utworów, które znaczą swoją formą graficzną. Taki sposób pisania jest stosunkowo popularny u współczesnych poetów i musimy pamiętać, że gdy spotykamy dziwną formę graficzną, powinna ona nam mówić tyle samo, co właściwa treść utworu. Jaką formę przyjmuje więc wiersz Barańczaka? Już na pierwszy rzut oka widać, że mamy do czynienia z klepsydrą – urządzeniem służącym do odmierzania czasu. Jest to dla nas pierwsza wskazówka – wiersz Południe będzie mówił o upływie czasu, przemijaniu. Teraz powróćmy do innych znaków wskazujących na obraz klepsydry. Długość wersów w części górnej symetrycznie odpowiada długości ich w części dolnej. Nawet rymy układają się symetrycznie (smak/ znak, potopem/ powrotem, nami/ truciznami). Jest to jeszcze jedna wskazówka – klepsydrę można odwrócić na drugą stronę – piasek mógłby się przesypywać w nieskończoność. Zwróćmy więc uwagę na właściwą treść. Pierwsza, górna część wyraźnie mówi o narodzinach. Część druga, dolna – o śmierci. Jeśli więc klepsydrę można odwrócić… śmierć ludzka nie oznacza końca. Jak śpiewa Nick Cave – Death is not the end. W ten sposób wiersz Stanisława Barańczaka wpisać można w długą tradycję tekstów mówiących o tym, że śmierć jest jedynie przejściem do innego, lepszego świata.
Analiza wierszy obrazkowych
Jaki wizerunek graficzny przedstawia wiersz? Jakie ta figura daje możliwości interpretacyjne?
Jak już powiedzieliśmy, na pierwszy rzut oka widać, że wiersz Stanisława Barańczaka układa się w formę klepsydry. Spróbujmy teraz zastanowić się nad wszelkimi możliwymi znaczeniami tego przedmiotu. Po pierwsze służy do odmierzania czasu. Piasek (lub woda) przesypuje się z pierwszej części do drugiej, odmierzając czas. Gdy przesypie się cały – klepsydrę należy odwrócić i cały proces zaczyna się od początku. Czynność tę można powtarzać setki razy, w nieskończoność. Klepsydra symbolizuje więc nie tylko upływ czasu, przemijanie, ale także jego nieskończoność, wieczność. Po końcu następuje początek, a po nim znów koniec i tak w kółko. Przypomnijmy sobie, kiedy klepsydra była ważnym symbolem kulturowym. Z całą pewnością wiele obrazów klepsydry – jako symbolu upływającego czasu mamy w epoce baroku (jak chociażby w wierszach Wacława Potockiego), kiedy zastanawiano się nad przemijaniem, marnością życia. Ale jak powiedzieliśmy – obraz klepsydry daje jeszcze jedną perspektywę interpretacyjną – ciągłość, następowanie po sobie. W ten sposób można tę wizję wpisać np. w perspektywę chrześcijańską, gdzie śmierć jest jedynie przejściem do Królestwa Bożego. Zobaczmy więc, co nam mówią poszczególne „komory” klepsydry.
Znajdź słowa-klucze w obu częściach utworu
Górna część klepsydry składa się z szeregu wyrażeń nasuwających obraz narodzin. Mamy tu przejście, krzyk dziecka tuż po urodzeniu, biel kropli mleka z piersi, „potop świata”. Wszystkie te zwroty składają się na poetycki obraz narodzin. Drugą część wiersza charakteryzują takie zwroty, jak: „powrót”, „przypomni”, „po życiu już”. Mamy tu więc odwróconą perspektywę czasową. Wszystkie te zwroty świadczą o przemijaniu, śmierci. Powinniśmy jednak baczniej przyjrzeć się jednemu określeniu, które dla naszej interpretacji może się okazać ważne: „jeszcze się przypomni na dnie, po życiu już”. – pojawia się tu znów podwójna perspektywa: albo „po życiu” jako refleksja starca, który przeżył już wszystko i czeka go jedynie śmierć, albo „po życiu” – po śmierci, która jednocześnie jest dla nas otwarciem na coś nowego, a może właśnie powrotem do stanu „sprzed” narodzin? Klepsydrę należy odwrócić.
Do jakiej tradycji kulturowej odnosi się wiersz Stanisława Barańczaka? Jakie są możliwości różnych skojarzeń?
Odwracamy klepsydrę. Wiersza Barańczaka nie powinno się więc traktować jako kolejnego utworu o przemijaniu, jak można by sądzić. Oczywiście, perspektywa upływu czasu, następowania po sobie kolejnych etapów jest jak najbardziej aktualna. Ale należy pamiętać, że gdy klepsydrę się odwróci – odmierzanie czasu następuje od początku. Gdy odwrócimy klepsydrę Barańczaka, na miejscu narodzin pojawi się śmierć, a na miejscu śmierci – narodziny! Ale zobaczmy to także na poziomie tekstu, nie tylko obrazka. Ostatni fragment dolnej części klepsydry łączy się idealnie z górną: „smak ponownie trochę / słodki, lecz bardziej gorzki, jak to z truciznami –/ Słodki lek prawdziwości, smak, co skróci z nami/ przejście”. Klepsydrę można naprawdę odwracać w nieskończoność. Śmierć jest przejściem do nowego życia! Mamy więc tu dwie perspektywy, łączące się zresztą ze sobą silnie. Pierwsza, najbardziej charakterystyczna, to odwołanie do sztuki i kultury baroku. Do obrazów przemijania, klepsydry pojawiającej się przecież na prawie każdym obrazie i będącej ilustracją większości utworów. I jeszcze jedno: również sam układ graficzny, pomysł wiersza Barańczaka może nasuwać nam skojarzenia z barokowym konceptyzmem. Obraz klepsydry jako symbolu przemijania i następowania po sobie jest właśnie takim barokowym konceptem! Druga perspektywa, równie istotna, to tradycja chrześcijańska. Tu bowiem śmierć to jedynie przejście do następnego świata, ponowne narodziny. Śmierć nie wiąże się ze smutkiem, tylko z radością – chrześcijanina czeka bowiem nowe życie. Tak też Barańczak charakteryzuje śmierć: choć jest trucizną, ma słodki smak.
Uwaga!
Zawsze staraj się analizować na różne sposoby ważne, istotne dla znaczenia wiersza słowa lub obrazy. W tym przypadku znacząca jest klepsydra. Spróbuj się zastanowić, jakie funkcje w kulturze spełniało to urządzenie, kiedy się o nim mówiło, pisało. Jakie funkcje spełniało w innych epokach. Dzięki temu łatwiej ci będzie znaleźć nawiązania i odwołania do tradycji kulturowych i literackich.
Forma zawsze coś znaczy!
Pamiętaj, że jeżeli kształt graficzny wiersza wyraźnie wskazuje na celowe jego ukształtowanie, jest to dla nas bardzo ważną wskazówką interpretacyjną. W wierszach obrazkowych sama forma i kształt graficzny jest równie znaczący, co jego treść. Uzupełniają się nawzajem i tworzą całość. Dlatego też kształt graficzny powinien być przy analizie i interpretacji takich tekstów punktem wyjścia. Zobaczysz, że będzie to ogromnym ułatwieniem w Twojej pracy z tekstem.
Warto wiedzieć
Carmen figuratum, zwana inaczej wierszem obrazkowym, to utwór, którego układ graficzny naśladuje kształt opisywanego przedmiotu. Jest to jedna z form sztuki łączącej słowo i obraz. Sztuka ta uprawiana była już od starożytności – spełniała funkcje opisowe, magiczne, religijne, mnemotechniczne.
Zapamiętaj!
Koncept to wyszukany pomysł rządzący konstrukcją całości utworu poetyckiego lub jego częścią. Zrealizowany jest w postaci zaskakujących i kunsztownych sposobów rozumowania, obrazowania i wysłowienia, zwłaszcza takich jak antyteza, paradoks, oksymoron, gradacja, puenta, gra słów. Szczególnie popularny w baroku.
Nawiązania
W interpretacji utworu literackiego bardzo ważna jest umiejętność rozpoznawania nawiązań i aluzji kulturowych. Dotyczy to także stylów i symboli poszczególnych epok. Każda epoka literacka i każdy okres w kulturze ma swoje charakterystyczne symbole, słowa, pomysły, sposoby pisania, gatunki literackie. A także tematy, które najczęściej są poruszane. Spróbuj znaleźć najprostsze, oczywiste nawet nawiązania. Będzie to dobrym punktem wyjścia do dalszej analizy. A skojarzenia same będą się dalej nasuwać. Przecież i epoki nawiązują do siebie, zniekształcając lub wyostrzając pewne elementy.
Grupy wyrazów
Zawsze staraj się wyszukiwać w tekście grupy wyrazów. Jeśli jakieś zwroty lub określenia się powtarzają, występują w określonych miejscach w utworze lub w dużym, rzucającym się w oczy nagromadzeniu – będą podstawą naszej interpretacji. Traktuj utwór jako zbiór znaczących elementów, z których każdy zajmuje swoje miejsce, z którego nie można go przesunąć. Gdy będziesz w ten sposób patrzeć na utwór, z pewnością łatwiej będzie ci znaleźć w nim harmonię i ukryte znaczenia oraz aluzje.
Zobacz:
Dlaczego twórczość Stanisława Barańczaka zyskała sobie miano poezji politycznej?