Wisława Szymborska
Milczenie roślin
Jednostronna znajomość między mną a wami
rozwija się nie najgorzej.
Wiem co listek, co płatek, kłos, szyszka, łodyga,
i co się z wami dzieje w kwietniu, a co w grudniu.
Chociaż moja ciekawość jest bez wzajemności,
nad niektórymi schylam się specjalnie,
a ku niektórym z was zadzieram głowę.
Macie u mnie imiona:
klon, łopian, przylaszczka,
wrzos, jałowiec, jemioła, niezapominajka,
a ja u was żadnego.
Podróż nasza jest wspólna.
W czasie wspólnych podróży rozmawia się przecież,
wymienia się uwagi choćby o pogodzie,
albo o stacjach mijanych w rozpędzie.
Nie brakłoby tematów, bo łączy nas wiele.
Ta sama gwiazda trzyma nas w zasięgu.
Rzucamy cienie na tych samych prawach.
Próbujemy coś wiedzieć, każde na swój sposób,
a to, czego nie wiemy, to też podobieństwo.
Objaśnię jak potrafię, tylko zapytajcie:
co to takiego oglądać oczami,
po co serce mi bije
i czemu moje ciało nie zakorzenione.
Ale jak odpowiedzieć na niestawiane pytania,
jeśli w dodatku jest się kimś
tak bardzo dla was nikim.
Porośla, zagajniki, łąki i szuwary –
wszystko, co do was mówię, to monolog,
i wy go nie słuchacie.
Rozmowa z wami konieczna jest i niemożliwa.
Pilna w życiu pospiesznym
i odłożona na nigdy.
(Wisława Szymborska, Widok z ziarnkiem piasku, Poznań 1996)
Na to warto zwrócić uwagę:
- tytuł, motto,
- problematyka utworu,
- kto mówi (podmiot liryczny, narrator), do kogo (adresat),
- bohater liryczny, sytuacja opisana w tekście,
- interpretacja kolejnych obrazów (Do czego można je odnieść? Po co zostały wprowadzone?),
- kierunki artystyczne, gatunek, konwencja literacka,
- kontekst – związki z biografią autora, charakterem epoki, filozofią, literaturą, sztuką (np. muzyką, filmem, malarstwem…),
- kompozycja utworu, np. wersyfikacja,
- język, np. słowa – klucze,
- środki stylistyczne i ich funkcje.
Pamiętaj!
- W różnych interpretacjach różne rzeczy mogą być najważniejsze.
- Wyciągaj wnioski, dołączaj własne refleksje – byle nie odbiegające od tekstu utworu.
- Łącz interpretację z analizą – to, co się w utworze mówi, jest ściśle związane z tym, jak się mówi.
Kto do kogo mówi
Sformułowanie tematu nie niesie wyraźnej wskazówki interpretacyjnej, samodzielnie trzeba znaleźć jakiś punkt zaczepienia. Może fakt, że wiersz Milczenie roślin wygląda jak rozmowa. Już w pierwszej zwrotce znajdujemy na to dowód: „znajomość między mną a wami”. Do kogo zwraca się „ja” liryczne? Adresatem – można to odczytać i z tytułu – są rośliny:
Macie u mnie imiona:
klon, łopian, przylaszczka,
wrzos, jałowiec, jemioła, niezapominajka.
Także już w tytule można zobaczyć pozorność dialogu. Rośliny milczą, to „jednostronna znajomość”. A jednocześnie w przedostatniej strofie czytamy:
wszystko, co do was mówię, to monolog,
I wy go nie słuchacie.
Kto, jeśli nie rośliny? Ten monolog jest rozmową podmiotu lirycznego z sobą samym. Współistnienie człowieka z naturą („łączy nas wiele”) staje się punktem wyjścia do refleksji na temat świata i ludzi. „Podróż nasza jest wspólna” – pisze poetka, mówiąc o jedności człowieka i przyrody. Trzeba zauważyć, że określona w tym wierszu sytuacja liryczna – rozmowa – ściśle wiąże się z charakterem refleksji poetyckiej.
O czym rozmowa
Pozornie człowiek wiele dowiedział się o otaczającym go świecie roślin:
Wiem co listek, co płatek, kłos, szyszka, łodyga.
Ta „ciekawość bez wzajemności” wynika z przeświadczenia, że wiele nas łączy:
Ta sama gwiazda trzyma nas w zasięgu.
Rzucamy cienie na tych samych prawach.
Sam fakt istnienia, życia jest dowodem podobieństwa między ludźmi a roślinami. Zauważenie bezpośredniego związku człowieka z naturą prowadzi jednak u Szymborskiej do refleksji nad samym człowiekiem. Od wieków próbujemy odpowiedzieć na podobne pytania dotyczące naszej egzystencji. Zastanawiamy się nad celem i sensem życia –„po co serce mi bije”. Pytamy o sens poznania – „co to takiego oglądać oczami”, o istotę bytu – „czemu moje ciało nie zakorzenione”. Bezpośredni kontakt z naturą to dla Szymborskiej punkt wyjścia do rozważań nad sferą kultury. To, co w nas biologiczne – natura – i to, co sami stworzyliśmy – kultura – nierozłącznie determinują nasze człowieczeństwo. Prowadzenie rozmowy z samym sobą pokazuje w tym wierszu, jak trudne jest dochodzenie do prawdy o człowieku, daje jednocześnie wrażenie dystansu.
Jak interpretować puentę Milczenia roślin?
Rozmowa z wami konieczna jest i niemożliwa.
Pilna w życiu pospiesznym
i odłożona na nigdy.
Niezbędna jest taka autorefleksja człowieka (1 punkt), mimo że nie dowie się o sobie nic pewnego. Nikt mu w tym nie pomoże, jest samotny – dialog ze światem przyrody jest niemożliwy, ale „w życiu pospiesznym” (krótkim? pełnym pośpiechu?) zbyt często zapominamy o najważniejszych pytaniach. Z czym to można skojarzyć? Może z filozofią egzystencjalną? Może z poglądami Blaise’a. Pascala o „trzcinie myślącej”?
Warto także połączyć omawiany wiersz z innymi utworami Wisławy Szymborskiej. W jej twórczości refleksja o człowieku, o jego związku z naturą występuje szczególnie często – Chmury, Sto pociech, W zatrzęsieniu, Pożegnanie widoku, Niebo, Widok z ziarnkiem piasku, Urodziny…
W utwory tej poetki nierzadko wpisana jest także podobna dialogowość – Allegro ma non troppo, Do serca w niedzielę, Rozmowa z kamieniem…
Używamy terminów
Połączenie interpretacji z analizą zmusza piszącego do wykorzystania także wiedzy z teorii literatury. Trzeba znać takie podstawowe pojęcia jak podmiot, adresat, monolog liryczny, puenta, a także te nieco trudniejsze – dialogowość, dominanta kompozycyjna, dystans, autorefleksja.
Kształt monologu lirycznego w omawianym wierszu jest celowy i funkcjonalny. W uporządkowanej, rygorystycznej formie widoczna jest np. zawarta często w rozmowach perswazyjność. Łatwo pokazać słownictwo pełniące taką funkcję: chociaż moja ciekawość jest bez wzajemności, rozmawia się przecież.
Co jeszcze warto zauważyć w Milczeniu roślin?
Z pewnością oszczędność środków wyrazu – tak typową dla Szymborskiej. Język jej wiersza bliższy byłby potocznemu, nie ma tu skomplikowanej metaforyki, bogactwa środków stylistycznych. To połączenie poetyckości i potoczności zyskuje w wierszu Szymborskiej walor artystyczny.
Zobacz:
Wypisz w punktach charakterystyczne cechy poezji Szymborskiej
Co wiesz o twórczości Wisławy Szymborskiej? Omów wybrane utwory.