Ogólne sposoby na budowanie wstępów
Wstępy – motywacje wyboru tematu
(Użyteczny w sytuacjach, gdy można temat wybrać.)
- Zdecydowałem się na temat o literaturze faktu, bo lubię pisać prace konkretne.
- Temat o makabrze zaintrygował mnie, stad wybór…
- Już po pobieżnej lekturze tematów wybór mój padł na temat pierwszy…
- Lubię twórczość Fredry, dlatego wybieram temat trzeci.
- Problem zawarty w tym temacie zawsze mnie intrygował.
- Temat drugi porusza zagadnienie, które rozważałem nieraz.
- Temat o wolności daje możliwość, by opisać swoje przemyślenia.
- Temat zmusza mnie do analiz i spojrzenia na problem z perspektywy człowieka współczesnego. Dlatego go wybieram.
- Spośród proponowanych tematów ten wydaje mi się najbardziej interesujący (inspirujący, bliski moim zainteresowaniom).
- Temat ten jako jedyny nakazuje wykroczyć poza teksty literackie – dlatego go wybrałem.
Pojęcie – definicja problemu
(Użyteczne jeśli temat zawiera pojęcie, zagadnienie, problem.)
- Prometeizm – to pojęcie, które wywodzi się z mitu o Prometeuszu. Opowiada o… Przedstawia… Obrazuje…
- Temat pracy zawiera pytanie o poglądy egzystencjalistów – we wstępie wyjaśnię założenia egzystencjalizmu. To nurt literatury współczesnej…
- Przyjaźń – jest to według mnie jedno z najważniejszych uczuć ludzkich. Przyjaźnić się to znaczy…
- Bohaterstwo – to postawa ludzka, która polega na… pociąga za sobą następujące czyny…
- Racjonalizm to nie tylko nurt w filozofii – to także często spotykana postawa ludzi twardo stąpających po ziemi.
- Awangarda to twórczość, która wyprzedza swoje czasy, odrzucając klasyczne ustalenia.
- Poezja metafizyczna – to typ poezji intelektualnej i filozoficznej, charakterystyczny dla epoki baroku.
- Tragizm jest kategorią w literaturze, zdefiniowaną już w antyku. Polega na…
- Teatr absurdu – inaczej antyteatr – jak sama nazwa wskazuje jest odwrotnością klasycznego teatru. Pojęcie nierozerwalnie związane z nazwiskiem Samuela Becketta…
- Irracjonalizm, intuicjonizm to metody poznania świata umykające wyjaśnieniom racjonalnym…
- Mitologia to zbiór opowieści, które są próbą objaśnienia świata, odpowiedzi na najtrudniejsze pytania człowieka.
- Topos – stałe obrazy, powtarzające się w literaturze miejsca, które świadczą o ciągłości kultury ludzkiej.
- Kosmogonia to opis narodzin świata – każda mitologia ma swoją teorię wyjaśniającą prapoczątki istnienia.
Wstęp – prezentacja postaci
(Użyteczny przy charakterystykach lub ocenach bohaterów.)
- Prezentacja – imię, nazwisko, adres literacki: Tomasz Judym, lekarz, główny bohater powieści Żeromskiego, pt. Ludzie bezdomni. Jest postacią, którą podziwiam…
- Prezentacja z elementem emocji: Tomasz Judym – lekarz z powołaniem. Jedna z ulubionych przeze mnie postaci, może dlatego, że marzę o medycynie…
- Klasyfikacja bohatera: Gustaw-Konrad to przykład bohatera romantycznego (Judym – typ idealisty, Jacek Soplica – zmodyfikowany bohater romantyczny…).
- Trochę teorii: Cezary Baryka to postać pierwszoplanowa powieści Żeromskiego. To bohater dojrzewający, ulegający przemianie, nabywający doświadczeń w toku rozwoju akcji…
- Od razu cechy: Mamy do czynienia z osobowością skomplikowaną, nietuzinkową, oryginalną, przeciętną, schematyczną…
Czas i przestrzeń
(Użyteczny przy opowiadaniach.)
- Rzecz dzieje się w roku… w miejscu…
- Zdarzyło się to zupełnie niedawno i nie daleko – być może bardzo blisko ciebie…
- Trudno określić dokładnie czas tych wydarzeń. Miejscem ich stał się/stało się/stała się… (dwór, ogród, miasto, planeta).
- Miejsce zdarzeń, które rozegrały się tak niedawno, jest nieistotne. Mogło to być tu, w tym mieście, mogło bardzo, bardzo daleko…
- Sceną opisanych tu wydarzeń jest wielkie miasto…
- Nikt nie pamięta, kiedy to było… na pewno w lecie, ale którego roku?
- Niezwykłym tłem tych krwawych wydarzeń jest stary las…
- Sceneria starych ruin pobudza wyobraźnię. Co tu się wydarzyło?
- Trwał czwarty rok II wojny światowej, na ulicach okupowanej Warszawy wiało grozą…
- W stolicy pewnego europejskiego miasta, już w XX wieku…
- Spotkanie bohaterów nastąpiło w szczególnie dziwnych okolicznościach…
Wstęp – pytanie
- Właściwie na czym polega filozofia życiowa bohatera tej powieści?
- Czy istnieje skuteczna recepta na życie? Starożytni twierdzili, że tak.
- W jaki sposób klasycy odrodzenia definiowali cnotę – czym właściwie dla nich była?
- Czy deformacja świata w literaturze ma jakiś sens poza próbą eksperymentowania?
- Czy pomysły awangardowe nie są jakimś dziwactwem znudzonych tradycją pisarzy?
- Jak zakwalifikować głównego bohatera literackiego tej powieści?
- Czy mogą w ogóle istnieć wątpliwości w tej kwestii?
- Jak zdefiniować pojęcie zaznaczone w temacie wypracowania?
- Którą z programowych myśli poety uznać za najważniejszą?
- Która spośród wymienionych w temacie postaw zasługuje na najwyższe uznanie?
- Jak starożytni definiowali śmierć, jak poszukiwali szczęścia?
- Jaki model kobiety (miłości) idealnej stworzyli romantycy?
- Czy wiek XX był tylko stuleciem zbrodni i zagłady?
- Dlaczego właśnie natura stała się tak silną inspiracją dla poetów romantycznych?
- Dlaczego Raskolnikow ze Zbrodni i kary Dostojewskiego zabił? Bo czuł się do tego upoważniony jako wyższa jednostka? A niejaki Lafcadio z Lochów Watykanu? Ten popełnia zbrodnię bez motywu, z impulsu wewnętrznego…
- Czym właściwie są mity? Opowieściami sprzed tysiącleci? Wówczas wzorem postaw, dziś – bajką? W czasach rydwanów i polis – dobrze, ale czy dziś mogą mieć jakikolwiek sens?
Wstęp – cytat
(Zawsze użyteczny. Potrzebuje słów wprowadzających.)
- Uważam, że słowa te wspaniale ujmują problem.
- Przytoczę znaną (mało znaną) wypowiedź twórcy.
- Mottem swoich rozważań uczynię słowa poety…
- Te strofy odzwierciedlają moje poglądy…
- Powyższy cytat jest kwintesencją tematu.
- Myśląc o odwadze, przypominam sobie te słowa…
- Przytaczam tę myśl jako wstęp do rozważań…
Przykłady:
- “U początku filozofii stoi – zdziwienie”. Słowa Arystotelesa ujmują sens filozofii.
- “Człowiek nie może dokonać niczego więcej w dziedzinie języka, religii, sztuki, nauki, jak zbudować swój własny symboliczny świat, który pozwala mu zrozumieć i interpretować (…) jego ludzkie doświadczenie”. Ernest Cassirer – językoznawca – filozof może zaskakiwać tą refleksją.
- “Żadne miejsce niech ci nie będzie milsze od ojczyzny” – głosi Cyceron. Czy jego słowa są aktualne?
- “Lepiej podróżować z nadzieją, niż przybyć do celu”. Louis Stevenson w tych słowach ujął trafną prawdę.
- “Istota mitu polega na jego wiecznym powtarzaniu, pozaczasowości, wiecznej teraźniejszości”. Tak Tomasz Mann definiuje mit. I rzeczywiście…
- “Śmierć stoi przed każdym. Ponieważ jednak nie wiemy, kiedy przyjdzie, żyjemy tak, jakby nie miała nadejść”. Myśl Karla Jaspersa jest dobrym mottem do mojej pracy.
- “A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei, / jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!…” – te słowa, pochodzące z utworu Słowackiego, są przykładem cytatu, który zaczął żyć własnym życiem. To na pewno piękne i ważne słowa w życiu naszego narodu, tak często zmuszanego przez historię do składania ofiar.
- “Ojczyzna moja wolna, wolna,
Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada”…
Taką deklarację złożył poeta lat 20. wieku XX , Antoni Słonimski. A my – czy nas w ogóle ten Konradowski kubrak jeszcze obchodzi? Boję się, że całkiem wyszedł z mody…
- “W każdym mieszka i dobro, i zło” – twierdzi Bolesław Prus i trudno się z nim nie zgodzić. Zło jest stałą cechą ludzkiej natury i świata w ogóle. Od wieków filozofowie próbują odpowiedzieć na pytanie – jak dotąd, bezskutecznie – dlaczego zło w ogóle istnieje.
- “Ludzie są jak kwiaty – stworzeni do tego, aby się rozwijać i żyć”, powiedział Andre Liege. Czy na pewno tak myślimy? Czy rzeczywiście każdemu człowiekowi dajemy prawo od życia?
- “Współczesnością tragedii greckiej jest przedstawione w niej okrucieństwo losu, okrucieństwo życia, świata. I niezgoda na ten świat i na tych, którzy go ustanowili”. Przymierzę definicję Jana Kotta do Króla Edypa.
- “Literatura jest przeznaczona do zatrzymania czasu w jego niszczącym biegu” – powiedział Jan Parandowski. Ale Witold Gombrowicz stwierdził, że “Literatura to… przygoda i przyjemność” – i ku jego zdaniu się przychylam.
- “I śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywar, nie z ludzi natrząsa”. Te słowa Ignacego Krasickiego świetnie podsumowują przekonanie ludzi oświecenia, że nauka może być dużo skuteczniejsza, jeśli połączy się ją z zabawą. Dlatego jako główną metodę naprawy “świata zepsutego” wybrali krzywe zwierciadło satyry. Deformując obraz świata, wyolbrzymiając jego wady, wywoływali śmiech i jednocześnie refleksję czytelnika.
Wstęp o sobie
- Jestem wielbicielem mitologii. Zachwyca mnie jej baśniowość…
- Jako człowiek XXI stulecia z trudem przenoszę się w obszar myślenia mitycznego…
- Jestem wiernym czytelnikiem literatury science fiction. I oto – w mitach i literaturze greckiej znajduję podobny typ autorskiej wyobraźni!
- Wisława Szymborska zawsze wydawała mi się poetką, która uprawia lirykę refleksyjną i intelektualną, raczej chłodną, choć czasem podszytą ciepłym humorem. Wydawało mi się, że głównym tematem jej twórczości jest cel i sens ludzkiej egzystencji, ukazanie prawdy o naturze człowieka…
- Jestem pasjonatką filmu – nie pociąga mnie poezja.
- Postawa bohatera (np. Wallenroda) wprawia mnie w zdumienie.
- Zawsze wzrusza mnie historia tego bohatera.
- Jako przedstawiciel pokolenia z początku trzeciego tysiąclecia uważam literaturę dawną za przebrzmiałą.
- Nie należę do wielbicieli dramatu…
- Moja pasja to kultura japońska. Dlatego Makbet dla mnie – to przede wszystkim Tron we krwi Akiro Kurosawy…
- Jako człowiek u progu prawnej dojrzałości muszę zmierzyć się z zagadnieniem granicy moralności…
Wstępy konkretne
AUTOR – Biografia kluczem do odczytania dzieła
- Jak dowodzą listy bestsellerów, największym zainteresowaniem czytelników cieszą się dzienniki, wspomnienia i biografie znanych postaci, także pisarzy. Chcielibyśmy, co naturalne, wiedzieć jak najwięcej – nie tylko po to, by zaspokoić swoją ciekawość, ale również po to, aby dzięki biografii lepiej zrozumieć dzieła pozostawione przez pisarza potomnym.
- Czym jest biografia? Kilka suchych faktów, daty urodzenia i śmierci, ślubów i rozwodów? Mapa miejsc: gdzie mieszkał, pisał albo podróżował? Te informacje jesteśmy w stanie zgromadzić. Ale jest też coś, co zwykło się nazywać biografią duchową. Składają się na nią uczucia, spotkania z ludźmi, intymne przemyślenia i doświadczenia. Niestety, dla odbiorców, ten prawdziwy klucz do twórczości jest zwykle niedostępny. Pozostaje “biografia zewnętrzna” , niedoskonała, ale nie bezużyteczna. O tym, jak duże jest jej znaczenie, świadczy choćby przykład twórczości Adama Mickiewicza.
- Biografia jest jednym z wielu kluczy pomagających w odczytaniu poszczególnych utworów – niejedynym, ale niekiedy bardzo pomocnym. Wydaje mi się, że niedobre są wszelkie postawy skrajne: całkowite odrzucanie biografii jako elementu pomagającego w interpretacji utworu, ale też upatrywanie w życiorysie pisarza jedynej możliwości zrozumienia dzieła literackiego. Tak jest między innymi w wypadku…
- Nie ulega wątpliwości, że biografia autora to zwykle ważny kontekst dla dzieła literackiego. Czy jednak rzeczywiście jest to klucz do odczytania całej twórczości pisarza? Jak fałszywy może być to trop, pokazuje przykład Tadeusza Borowskiego – autora Pożegnania z Marią, ale nie Tadka…
DOM – Różne obrazy domu w literaturze
- Dom to jeden z najpiękniejszych motywów kultury. Tak wiele znaczy: budynek, własną przestrzeń, rodzinę, ciepło – dla niektórych zaś tęsknotę za ojczyzną.
- Wśród znanych nam literackich domów największe wrażenie wywarł na mnie…
- Wiele mówi się współcześnie o kryzysie rodziny. W związku z dzisiejszym tempem życia coraz mniej jest czasu na dom, przestają liczyć się wartości, które od zawsze spajały rodziny. Mam jednak poważną wątpliwość – czy to rzeczywiście sprawa czasów?
- Dom – to przecież my sami, nie ściany, nie meble – to ludzie, którzy tworzą rodzinę… Są takie literackie domy prawdziwe, jest też wiele takich, które szczycą się piękną siedzibą, jest domostwo, ale domu tam nie ma…
POLSKA I POLACY
- Gdyby spytać przeciętnego mieszkańca Europy Zachodniej, z czym kojarzą mu się Polacy, odpowiedziałby zapewne, że z kradzieżami samochodów i polish jokes. Również rodzimi pisarze byli często wobec Polaków niesłychanie krytyczni…
- Polak – rycerz, waleczny konspirator, inteligent, powstaniec. Pijak – kłótnik, zazdrośnik, pieniacz. Który portret jest prawdziwy? Zdaje się, że – oba!
- Portret Polaka poddawano w literaturze krytyce. I to wcześniej niż w oświeceniu – bo z reguły z Krasickim kojarzy się satyra na szlachtę polską…
- Wielkie dzieła, które dostarczą bogatego materiału o Polsce i Polakach, to utwory romantyzmu.
- A to Polska właśnie – tak mówi do Panny Młodej poeta w Weselu, myśląc o biciu szczerego serca. Ale czy dla Polaków współczesnych jest to tak samo jednoznaczne?
- Jacy jesteśmy? Podli czy szlachetni? Godni podziwu czy zasługujący na wzgardę? Europejczycy i obywatele świata czy może mieszkańcy polskiego zaścianka? Wybrańcy Boga czy też błazny? Różne były wizje Polaków w literaturze – ja przedstawię zaledwie kilka literackich portretów Polaków.
ŚMIERĆ
- Na temat śmierci właściwie nic nie wiemy – nie możemy jej bezpośrednio doświadczyć, nikt z żywych nie jest też mitycznym Orfeuszem czy Odysem, który przekroczył bramy zaświatów i wrócił do żywych. Jednak każdy z nas na co dzień obcuje ze śmiercią, mamy też świadomość krótkości naszego bytowania na ziemi. Czy jesteśmy jednak przygotowani na to, że każdy dzień nieuchronnie nas do niej zbliża?
- “Śmierć ustanawia porządek świata” – to największa tragedia losu ludzkiego. Czy jest coś, co może uzasadnić to, że codziennie umierają niewinni ludzie? To śmierć jest jak dżuma – choroba ludzkości, ciągłe zagrożenie. I choć obywatele Oranu cieszą się z końca zarazy, to doktor Rieux wie, że dżuma zawsze wraca…
- “Przychodzimy na świat z wyrokiem śmierci” – dawno temu powiedział Seneka. Trudno się z nim nie zgodzić… Czy życie, które zaczyna się wyrokiem – i cóż z tego że w zawieszeniu, skoro niepodlegającym apelacji – nie jest absurdalne?
- Przed epoką romantyzmu śmierć nie wydawała się ludziom tak straszna – była bliska człowiekowi… Przyszła pogadać z mistrzem Polikarpem, pogroziła kosą… Ba, przyniosła pociechę – bo przed nią tyle samo znaczy wielmoży co prostaczek…
LITERATURA
- Literatura od zarania dziejów jest zwierciadłem, w którym przeglądają się ludzie i ich życie. Jest ona wyrazicielką problemów, z którymi borykali się ludzie w ciągu wieków. Jeśli bliżej tym problemom się przyjrzeć, łatwo dostrzec, iż mentalność ludzka w toku rozwoju historii nie ulegała prawie żadnym zmianom. Toteż studiowanie literatury może dostarczyć rzetelnej i niezmiennej wiedzy o człowieku.
- Czy możliwy jest zmierzch kultury słowa pisanego? Byłby to prawdziwy zmierzch bogów… Mimo wszechogarniającej dyktatury komputera – książka ocaleje i to ona ocali świat…
- Literatura to gmach wzniesiony z ludzkiego niepokoju, szczęścia i wyobraźni… Wędrówka po jego piętrach to prawdziwa przygoda…
KONRAD WALLENROD – patriota czy zdrajca?
- Dylematy Konrada Wallenroda wydają się jakby z innego świata – odbieramy je jako wymyślone przez pisarza, nie do końca rzeczywiste. Tymczasem – co pokazała między innymi profesor Maria Janion w swojej książce Życie pośmiertne Konrada Wallenroda – wallenrodyzm stał się nie tylko postawą ważną dla świadomości wielu następnych pokoleń Polaków, ale też wybieraną przez nich metodą działania.
- Przed kilkoma laty głośna stała się dyskusja wokół postaci pułkownika Ryszarda Kuklińskiego. Zdrajca czy patriota? Osoba działająca dla dobra Polski czy przeciwko niej? Te wciąż otwarte pytania dowodzą, że do dziś wallenrodyzm jest postawą aktualną i niejednoznaczną.
- Wydawać by się mogło, że patriotyzm jest terminem jednoznacznym – to przecież służba w interesie kraju. Ale służyć można na wiele sposobów. Zdarza się, że ocenia się je różnie – w zależności od czasu historycznego, dominującej polityki czy dostępu do materiałów źródłowych. Tę niejednoznaczność patriotyzmu pokazują dobitnie twórcy literatury – z autorem Konrada Wallenroda na czele.
- Konrad Wallenrod to jeden z najbardziej kontrowersyjnych bohaterów polskiej literatury, ponieważ nie sposób jednoznacznie go ocenić Niby wzór patrioty – ale może czyny Wallenroda wynikały z żądzy zemsty, chęci odwetu? A może bohater chciał stać się kimś w rodzaju narodowego cierpiętnika i dzięki temu zyskać wieczną sławę? Albo po prostu uciec od normalnego życia, które go nie zadowalało, a tym samym skazać się na pewną śmierć. Dyskusyjność tej postaci polega właśnie na tym, że pytań jest dużo, a odpowiedzi jednoznacznych brak. Ale właśnie dlatego jest to bohater tak intrygujący.
MŁODOŚĆ
- Kiedy w czasach Mickiewicza publiczność poznała Odę do młodości, reakcje były krańcowo odmienne. Od płomiennego zapału młodych odbiorców po bezlitosną krytykę pokolenia starszego – za brak umiaru, zbytnią emocjonalność i nawoływanie do swoistej młodzieńczej rewolucji. Dziś słowa Mickiewicza “Młodości! Ty nad poziomy wylatuj!” są powszechnie znane i często cytowane.
- Współczesna rzeczywistość to bez wątpienia czas młodych. Często mówi się nawet o panującym dziś kulcie młodości. To młodzież wygrywa w konkursach o pracę, jest obecna w mediach, w kulturze rozrywkowej, to do młodzieży kierowane są filmy czy reklamy. W kulturze obrazkowej, a ta obecnie dominuje, nie ma miejsca na starość, spychaną na margines, a często po prostu wyśmiewaną. W literaturze stosunek do młodości bywał rozmaity: od romantycznego kultu po przekonanie, że tylko doświadczenie i niemłody wiek to prawdziwa wartość. Dowiodą tego podane przeze mnie przykłady.
- Młodość – to znaczy co? Wiek? Tak uważa się najczęściej. A przecież to nie do końca prawda. A może większa wrażliwość? Bardziej emocjonalny odbiór świata? Idealizm? Naiwność? Beztroska? Skłonność do ekstrawagancji? Jeśli tak, to znam wielu młodych, którzy są starcami, i wielu starszych, którzy pozostali młodzi.
- Młodość bywała przez pisarzy mitologizowana, wynoszona pod niebiosa. Zdarzało się też, że twórcy odnosili się do niej niezwykle krytycznie. Powstało wokół młodości wiele stereotypów – nie wszyscy młodzi chcą się przecież buntować, nie wszyscy są pełni energii, nie wszyscy mają nieustanną ochotę na niczym nieskrępowaną zabawę. Aby to udowodnić, wystarczy bliżej przyjrzeć się młodzieży współczesnej. Albo sięgnąć do tekstów literackich.
- Młodość czy doświadczenie? Siła autorytetu czy siła energii? Ja nie mam żadnych wątpliwości – stawiam na energię, bunt przeciw zastanym formom, chęć zmiany i wyobraźnię. Sam zresztą jestem młody – i do nas, młodych, należy świat!
WŁADZA
- Władza. Dla jednych to poczucie siły, możliwość kierowania ludźmi, sełnienie marzenia o byciu kimś ważnym. Innym kojarzy się wyłącznie z uciskiem i brakiem zrozumienia dla problemów zwykłych śmiertelników. Bywa pociągająca i niebezpieczna jak narkotyk. I nie sposób od niej uciec – o władzy słyszymy nie tylko za pośrednictwem telewizji, ale również w szkole, pracy, domu. Czy można się dziwić, że władza jest tak często tematem utworów literackich?
- Nie jest wielkim odkryciem stwierdzenie, że lubimy mówić źle o osobach sprawujących władzę. Obwiniamy je o zło naszego świata, posądzamy o najgorsze cechy charakteru, egoistyczne cele i niemoralne metody postępowania. Tego rodzaju populistyczne poglądy są niesłychanie nośne nie od dziś, ponieważ nie od dziś podwładni władzy nie lubią. To zjawisko potwierdza literatura.
- Nie jest prawdą, że nawet najszlachetniejszy człowiek, który zyskuje władzę, musi stać się cynikiem, oszustem i degeneratem. Owszem, niektórych, zwłaszcza ludzi słabych psychicznie, władza może zdeprawować. Ale nie musi. Dowodem na to może być literatura, której twórcy pokazują rozmaity wpływ władzy na postępowanie i osobowość człowieka, opisując zarówno przykłady pozytywne, jak i negatywne.
- Kreon, Makbet, Balladyna… Oto trzy postacie, dla których władza miała znaczenie, określiła sens ich życia. Wszystkie trzy przypadki tragiczne. Wszystkie spotkał okrutny koniec. Co je różni?
- Zmieniają się insygnia władzy – kiedyś korona, jabłko, berło, dziś marszałkowska laska – ale jej mechanizmy wciąż pozostają te same. Jest w człowieku coś, co powoduje, że pragnie on rządzić innymi, kierować, wydawać polecenia, a jednocześnie przyjmować hołdy, budzić respekt. Przerażające, jak wiele potrafimy zrobić dla władzy. Jak bardzo potrafimy się od niej uzależnić. I tak było zawsze, na co dowodów dostarcza literatura.
WĘDRÓWKA/PODRÓŻ
- “Człowiek jest natury pielgrzymiej” – twierdzi Cyprian Kamil Norwid. Od wieków również pisarze uważali wędrówkę za metaforę ludzkiego losu. Czy słusznie? Człowiek dąży przecież do stabilizacji. Chce zakotwiczyć się w jakimś miejscu – własnym domu, mieście, państwie. Mimo to uważam, że Norwid ma rację.
- Chęć poznania świata, postawa zdobywcy, wiecznie aktywna postawa – to cechy które wyganiały w podróż odkrywców nowych lądów, kupców, konkwistadorów. Literatura nie bez przyczyny polubiła temat wędrówki – czy to zamierzonej eskapady czy przymusowej tułaczki.
- Podróż to symbol. Częściej niż samo wędrowanie oznacza naukę życia, dojrzewanie – lub jest metaforą ludzkiego życia…
- Co tak naprawdę wygania ludzi w świat ? Co każe im porzucać spokój i domowe pielesze na rzec niewygód i niebezpieczeństw? Naturą ludzką jest wędrowanie – twierdził Norwid i chyba miał rację…
- “Gdziem potym nie był? (…) Czegom nie skosztował?” – tak w refleksyjnej autobiograficznej fraszce pisze Kochanowski. Potrzeba wędrowania, zobaczenia na własne oczy “sybillijnych lochów” towarzyszy człowiekowi od zawsze.
MORALNOŚĆ
- “Cała literatura opowiada o moralności…” – sąd zbyt generalizujący… Zawsze mogą się przecież znaleźć wyjątki podważające postawioną tezę. Ale nie w tym rzecz. Zdanie Davida H. Lawrence’a, mimo swojego uogólnienia, wydaje mi się prawdziwe.
- Zdaniem Davida H. Lawrence’a, cała wielka literatura opowiada o moralności. Inaczej uważa Jerzy Pilch, polski pisarz współczesny, który w jednym z wywiadów prasowych wyraził opinię, że zasadniczymi tematami wielkiej literatury są … picie i śmierć. Jeszcze inne zdanie na ten temat ma niemiecki krytyk literacki Marcel Reich-Ranicki. W telewizyjnym programie uznał on, że wybitne są jedynie książki, które opowiadają o współczesności, o dzisiejszym świecie i dzisiejszych bohaterach. Kto ma rację?
- Są twórcy literatury, których uznajemy za wielkich moralistów. To Joseph Conrad, Saint-Exupéry, Herbert, Miłosz, Camus. Co głoszą, jaki kodeks proponują odbiorcom?
- Wśród bohaterów literackich wzorcem moralności nazwałbym Doktora Rieux z Dżumy. Przykładem skrajnej niemoralności – Makbeta, Raskolnikowa, oprawców obozowych, zdrajców… Otóż ciekawe – postaci złych jest więcej!
- Jaki system moralny może przyjąć człowiek XXI wieku? Czy są jeszcze zasady i idee aktualne? Czym współczesny człowiek ma się kierować w życiu, gdzie szukać drogowskazów?
CZŁOWIEK
- Czytając literaturę polską i obcą, poznałam różne oblicza człowieczeństwa. Przyznam, że niektóre postawy mnie zadziwiły, inne sprawiły mi trudności w rozszyfrowaniu: czy to człowiek godny miana człowieka.
- “Stać się naprawdę dobrym człowiekiem jest rzeczą trudną” – głosi Platon. Z tymi słowami na pewno zgodziłby się niejeden bohater literacki…
- Kim jesteśmy? Co to w ogóle oznacza – jestem człowiekiem? Czym jest człowieczeństwo, co odróżnia nas od tysięcy gatunków innych zwierząt?
- Maria Dąbrowska powiedziała, że “człowiek jest tajemnicą – w tajemnicy przybywa i w tajemnicy odchodzi”. Trudno się z nią nie zgodzić…
- Człowiek zadziwia. Bywa nikczemny. Bywa tak wzniosły, że aż “ponadludzki”. Czytając literaturę polską i obcą, poznałam różne oblicza człowieczeństwa. Przyznam, że niektóre postawy mnie zadziwiły, inne sprawiły mi trudności w rozszyfrowaniu, czy to człowiek godny miana człowieka.
- Rzeczą ludzką jest błądzić… To pewne, ale czy to tylko uwaga, czy faktycznie usprawiedliwienie…
MIŁOŚĆ
- Miłość… Czysta, bezinteresowna, poetycka, rodem z romantycznych powieści… Czy w dzisiejszym świecie nastawionym na pieniądze i karierę można ją jeszcze spotkać? A może gorące, płomienne uczucia są już niemodne, może znów wrócimy do związków, które zawierane są z rozsądku?
- Mówi się o dydaktycznej sile literatury, o tym że cała opowiada o moralności… A ja myślę, że nie byłoby literatury bez… miłości…
- Każde stulecie ma swoją parę kochanków – na miarę Tristana i Izoldy czy Romea i Julii. Dzieje się tak dlatego, że miłość jest najsilniejszym motorem świata….
- Jest kilka rodzajów miłości: matczyna, braterska, miłość ojczyzny… Ja będę piać o miłości kobiety i mężczyzny – wyjątkowej – budującej, a czasem niszczącej…
EPOKA LITERACKA
- “Każda epoka ma swe własne cele”. Przytoczone zdanie Adama Asnyka pochodzi z popularnego wiersza Do młodych. Samo zdanie wydaje mi się kontrowersyjne. Czy rzeczywiście “każda epoka ma swe własne cele”? Wielu wybitnych historyków literatury wskazywało na zasadnicze podobieństwa między niektórymi epokami, na przykład oświeceniem i pozytywizmem albo romantyzmem i Młodą Polską. S ą wiec pokrewne…
- Epoki literackie porządkują nasze spojrzenie na literaturę – są jednak w dużej mierze podziałem umownym…
- Wybrać ulubioną epokę literacką nie jest łatwo. Ja raczej lubię autorów piszących dzieła. realistyczne – zatem moją ulubioną epoką powinien być pozytywizm…
- Romantyzm czaruje swoją niezwykłością, fantastyką, tym, że wszystko się tu zdarzyć może. Realizm – twardym stąpaniem po ziemi, słuszną celowością działań. Co wybrać?
- Epoki dawne są mi obce. Mroki średniowiecza niczym mnie nie kuszą, wojny i zarazy baroku także nie… Z epok staropolskich w miarę bliski wydaje mi się renesans…
- Romantyzm jest epoką, w której uważa się, że uczucia są siłą przewodnią życia – dużo bardziej ceniono świat duchowy niż materialny. Bohater romantyczny żyje w swym świecie wewnętrznym, miłość jest uczuciem wszechogarniającym, poza którym nie widzi sensu istnienia – dużo ważniejsze jest dla niego “czucie i wiara” niż “mędrca szkiełko i oko”.
- Oświecenie zwane jest także wiekiem rozumu. Jednym z najważniejszych założeń epoki było przyjęcie tezy, że największym bogactwem człowieka jest rozum. To właśnie dzięki niemu ludzie mogą poznawać i ulepszać świat.
- W dwudziestoleciu międzywojennym powstały dzieła genialne, oddające istotę totalitaryzmu. Witkacy, Bułhakow, Żeromski czy Kafka świetnie opisali mechanizmy działania państw totalitarnych – skorumpowanie, brak głoszonej oficjalnie sprawiedliwości społecznej czy nieskuteczność kolejnych przewrotów. Bez znajomości ich dzieł trudno mówić o literackim obrazie systemów totalitarnych.
- Odpowiednikiem pochodzącego z języka francuskiego terminu “renesans” jest słowo “odrodzenie”. Odrodzenie czego? Między innymi zainteresowania ideałami starożytności.
- Poprzednią epokę – średniowiecze – ludzie renesansu uznali za czas upadku kultury, okres, który niczego wartościowego po sobie nie pozostawił. Doskonałość sztuki odnaleziono w antyku, który dla twórców renesansowych stał się punktem odniesienia – studiowano zatem w renesansie starożytnych pisarzy i filozofów, naśladowano sztukę i literaturę wcześniejszych wieków.
- Jaki był człowiek doby staropolskiej? Jak wyglądało jego życie uczuciowe i wewnętrzne? Czy jesteśmy w stanie dziś, po tylu latach, zrozumieć jego postawy i reakcje emocjonalne? A dawny język miłosny, który poznajemy dzięki erotykom i listom?
- Początek pozytywizmu datuje się na lata 40., koniec zaś na lata 90. wieku XIX. Epoka ta wywodzi się z nurtu filozoficznego oświecenia. Na pierwszym planie znowu pojawia się “szkiełko i oko” z ballady Adama Mickiewicza. Teorie naukowców stają się ponownie niepodważalnymi dowodami w niejednej kwestii. Czy jednak wszyscy twórcy mówią zdecydowanym i jednym głosem? Nie!
- Przeciętny obywatel XVII-wiecznej Polski stykał się z wojną na co dzień. Przez jego wieś czy miasto nieraz przemaszerowały obce wojska, plądrując przy tym okoliczne domy i kościoły, nieraz dochodziły do tego odgłosy bitwy, nieraz widział rannych i zabitych w walce. Nieraz nie miał co jeść, bo wojny wyniszczały kraj. Nic dziwnego, że o wojnie napisano mnóstwo i że był to jeden z ulubionych tematów epoki.
- Okres Młodej Polski przypada na lata 1890–1918. Jest to schyłek wieku XIX i początek XX. Wyraźnie zaznaczyły się w tym czasie nastroje schyłkowe, dekadenckie. Kończył się jeden wiek, ale wraz z nim nastąpił schyłek aż dwóch wielkich ideologii: romantyzmu i pozytywizmu. Pojawiły się wobec tego nastroje związane z kryzysem wartości i pytania, co przyniesie przyszłość.
- Pozytywizm jako nowy prąd w literaturze zwiastował małe formy literackie – nowele i opowiadania. Utwory Prusa, Sienkiewicza czy Orzeszkowej wprowadzają w krąg spraw aktualnych. W tych krótkich, jednowątkowych utworach pisarze wypowiadali swój protest przeciw niesprawiedliwościom, krzywdzie i poniżeniu, z jakimi spotykali się na co dzień.
- Twórczość starożytnych pisarzy już od wielu wieków zmusza człowieka do refleksji, bo stała się źródłem europejskiej kultury. Bohaterowie utworów antycznych są podobni do nas, a problemy nie zmieniły się dużo od tamtych czasów. Wartości moralne zawarte w antycznych utworach są więc nadal aktualne.
- Ludzie żyjący w epoce oświecenia twierdzili, że to im właśnie przyszło zapłacić wysoką cenę za beztroski egoizm i brak patriotyzmu Sarmatów. Nie można zupełnie odmówić im racji. To ludzie epoki rozumu byli świadkami trzech rozbiorów Polski, które przeżyli bardzo głęboko. Powstające w tym czasie pieśni i wiersze patriotyczne akcentowały nową sytuację narodu – narodu w niewoli i podkreślały szansę na zachowanie godności nawet w tak trudnych warunkach. Jakie to pieśni?
RODZICE I DZIECI
- Przywołam znaną sentencję Kochanowskiego: “By rozum był przy młodości / Nigdy takiej obfitości”. Dojrzałość i racjonalizm to cechy, których pokoleniu dopiero wchodzącemu w dorosłość z pewnością brakuje… Dowody na to, że jest inaczej, nietrudno znaleźć w naszym codziennym życiu, ale też na kartach literatury.
- Nie można być dość wybrednym w wyborze rodziców” – z ironią stwierdziła kiedyś Maryla Wolska. Zdanie można by również odwrócić: nie można być też wybrednym w wyborze własnych dzieci. Rodzina, przynajmniej w założeniu, to także wzajemna miłość i akceptacja. Tymczasem konflikt pokoleń wydaje się stary jak świat.
- Dowodem na to, że temat: relacje rodzice – dzieci należy do najstarszych, czego dowodem jest biblijna historia pierwszych rodziców i ich potomstwa.
- W sposób najciekawszy, zaskakujący, a do tego dowcipny ujął zagadnienie relacji rodzice – dzieci Sławomir Mrożek w Tangu. Tu wszystko jest na odwrót.
- Literatura polska dostarcza obrazów rodzin polskich, gdzie pomiędzy rodzicami a dziećmi panuje zgoda. Choćby w Nad Niemnem albo w Panu Tadeuszu…
PRZYRODA
- “Patrzę na gwiazdy górne i na kwiaty polne” – pisze Staff. Któż z nas nie przeżywał podobnych chwil bliskiego kontaktu z naturą? Mimo niesłychanego rozwoju techniki i całego naszego zabiegania wciąż uciekamy w świat przyrody, który to nas zachwyca, to znów przeraża – wydaje się bliski, a za chwilę zupełnie nieodgadniony… Być może, właśnie z powodu tej niejednoznaczności, z powodu tajemnicy, jaka nierozerwalnie wiąże się z przyrodą, jest to temat tak często poruszany w tekstach literackich – od czasów najdawniejszych po współczesne.
- Naturę postrzegano przez stulecia różnie – była tłem, współuczestnikiem zdarzeń, istotą żyjącą – ale była zawsze.
- Zanim tłem życia i sztuki stało się miasto – przyroda, wieś były naturalnymi przestrzeniami życia ludzkiego.
- Opisy przyrody najczęściej postrzegane są jako nudne. Ale właściwie czy mogłaby istnieć literatura bez przyrody?
- Zdaję sobie sprawę, że większość czytelników na słowo “pejzaż” reaguje ogromną niechęcią. A ja nie! I mam ogromną nadzieję, że choć jedną osobę uda mi się przekonać, że fragmenty utworów, w których dominują opisy pejzażu, wcale nie muszą być nudne.
Zobacz: