Bohaterowie literaccy różnych epok w poszukiwaniu szczęścia. Rozważ na wybranych przykładach.
Szukamy szczęścia, my, Kaina plemię,
Szukamy prawdy – to syzyfia praca!
Prawda jak słońce spieszy ogrzać ziemię,
Lecz ziemia z nami od niej się odwraca.
(Andrzej Niemojewski, Elegia)
Strategie wstępu
- Szczęście jako wartość, cel bohaterów literackich – los, fortuna, dola, zwłaszcza pomyślny los, pomyślność, powodzenie; zrządzenie losu sprawiające, że komuś się szczęści, powodzi.
(Słownik języka polskiego)
- Szczęśliwi i nieszczęśliwi bohaterowie literaccy – szczęśliwa jest Justyna Orzelska (spotkała człowieka, z którym mogła realizować swoje plany) z powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Nieszczęśliwy jest tytułowy bohater utworu Honoriusza Balzaka Ojciec Goriot. Wartości, którymi się kierował, okazały się złudne. Źle wyrażał swą miłość do córek, niewłaściwie je wychował i w chwilach najtrudniejszych nie mógł liczyć na dzieci. Przegrał swoje życie.
- Dążenie do szczęścia – działanie zgodne z ludzką naturą (Władysław Tatarkiewicz O szczęściu).
Strategie rozwinięcia
Co uznawano za szczęście w różnych epokach?
Przykłady
- Starożytność – sprawne ciała, rozwój fizyczny i duchowy, pogodę ducha – Homer Iliada, Marek Aureliusz Rozmyślania.
- Średniowiecze – oddanie się Bogu, służbę królowi; modlitwę, cierpienie, kontemplację, walkę (za wiarę) – Pieśń o Rolandzie.
- Oświecenie – naukę, filozofowanie – Wolter Kandyd.
- Romantyzm – miłość, cierpienie, podróże, walkę (w obronie niepodległości kraju, suwerenności narodu) i poświęcenie się dla narodu, tworzenie dzieł sztuki – Juliusz Słowacki Kordian.
- Pozytywizm – naukę, pracę dla innych – Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem.
- Modernizm – obcowanie ze sztuką, ucieczkę w świat używek, odrzucenie norm moralnych, erotyzm – Kazimierz Przerwa-Tetmajer Lubię, kiedy kobieta…, Evviva l’arte.
- Dwudziestolecie międzywojenne – życie w świecie kultury, eskapady do teatru, kabaretu, marzenia o lepszej przyszłości i powroty do szczęśliwego dzieciństwa – poezja skamandrytów. Fascynacja techniką – Julian Przyboś Gmachy, Dachy.
Jak szukano szczęścia i w jaki sposób je osiągano?
- Petroniusz (bohater Quo vadis Henryka Sienkiewicza) – esteta, sybaryta, był szczęśliwy.
- Roland (Pieśń o Rolandzie) – znajdował szczęście w wyprawie wojennej, walce za wiarę, modlitwie.
- Kandyd (Kandyd Woltera) – szukał szczęścia, zdobywając wykształcenie, podróżując, przeżywając liczne przygody, ale odnalazł je w „uprawianiu ogródka”.
- Konrad (bohater III części Dziadów Adama Mickiewicza) – miłość, podróże i kontakty z ludźmi, tworzenie poezji, poświęcenie się dla ojczyzny i realizacja powziętego ambitnego celu, walka z samym sobą i z wrogiem ojczyzny, analiza stanów własnej duszy, przewodzenie innym miały dać mu szczęście – nie był jednak szczęśliwy.
- Ochocki (bohater Lalki Bolesława Prusa) – nauka, eksperymenty, podróże pozwalały mu się realizować.
- Judym (bohater Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego) – doświadczył miłości, poświęcał się dla innych, pracował, podróżował, obcował ze sztuką i przyrodą, analizował stany własnej duszy – ale nie był szczęśliwy.
- Podmiot liryczny wierszy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – alter ego poety (Niebo złote ci otworzę, Rodzicom, Z głową na karabinie) – spełnienie w miłości, obcowaniu z pięknem przyrody, szczęściu rodzinnym (rodzice, żona), jednak do szczęścia zabrakło wolnej ojczyzny i spokojnego życia w czasie pokoju.
Strategie zakończenia
- Różne koncepcje szczęścia zależne od epoki i indywidualności bohaterów literackich, a także od wartości uznawanych przez pisarza za istotne dla człowieka:
- stan spokoju (Marek Aureliusz Rozmyślania)
- bogactwo – jednak nie wystarcza (Jan Parandowski Mitologia – mit o królu Midasie, Molier Skąpiec)
- intelekt (Bolesław Prus Lalka)
- altruizm (Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem)
- obcowanie z przyrodą (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)
- miłość, erotyzm (Kazimierz Przerwa-Tetmajer Lubię, kiedy kobieta…)
- bogactwo przeżyć (Juliusz Słowacki Kordian)
- ucieczka do arkadii dzieciństwa (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)
- praca (Bolesław Prus Lalka)
- Droga do szczęścia to dążenie do osiągnięcia wyznaczonego celu, aktywność intelektualna, dokonywanie wyborów, podejmowanie wyzwań, jakie stawia czas historyczny, przyjmowanie zobowiązań osobistych i społecznych, angażowanie się w pożyteczną pracę (Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem).
- Jedni bohaterowie osiągają zadowolenie, docierają do celu, spełniają swe marzenia i realizują plany, innym to się nie udaje. Wszyscy oni jednak dochodzą do wniosku, że warto szukać, dążyć do postawionego celu, i taki stan już sam w sobie jest progiem do szczęścia. Prawda o bohaterach: ludzie powtarzają los Odyseusza.
Każdy z nas jest Odysem,
Co wraca do swej Itaki.
(Leopold Staff Odys)
Istotne, aby być człowiekiem, tzn. szukać, działać, spełniać się, myśleć o innych (dr Rieux – bohater Dżumy Camusa w ten sposób formułuje swoje credo życiowe: „Obchodzi mnie tylko, żeby być człowiekiem”).
- Człowiek rzadko lub nigdy nie osiąga stanu szczęścia sam, zwykle potrzebny jest mu do pełni szczęścia ktoś lub coś, co kocha – np. George Sand w książce Dzieje mojego życia zwierza się, że rodzina (zaliczała do niej swoje dzieci, ale i Chopina) oraz sztuka, a zwłaszcza literatura to to, co czyni ją szczęśliwą. Bardzo też ceniła wiejskie zacisze i przyrodę.
Pytania do dyskusji
Kto jest Twoim ulubionym bohaterem literackim szukającym szczęścia? Uzasadnij swój wybór.
Proponowana odpowiedź
Bohaterem, który prezentuje osiągalną chyba dla każdego koncepcję szczęścia, jest podmiot liryczny wierszy księdza Jana od Biedronek, czyli Jana Twardowskiego. Umie on dostrzec piękno i radość w każdym, nawet najdrobniejszym, elemencie świata, w każdej sytuacji, która nie musi być od razu wielkim wydarzeniem. A jednocześnie poeta wciąż się dziwi, szuka, zastanawia, uczy świata, piękna, Boga, człowieka. Taka postawa skromności, aktywności w działaniach, ufności w dobro i miłość to właśnie koncepcja szczęścia Jana Twardowskiego. Warto przytoczyć fragment wiersza tego poety:
człapię po świecie jak ciężki słoń
tak duży że nic nie rozumiem
myślę jak uklęknąć
i nie zadrzeć nosa do góry
a życie nasze jednakowo
niespokojne i malutkie
(Jan Twardowski Mrówko ważko biedronko)
Zaprezentuj Twoją koncepcję szczęścia.
Proponowana odpowiedź
Wyobrażenia szczęścia mogą być różne. Jednak wspólną ich cechą jest to, że trudno jest być szczęśliwym samemu. Wspomina o tym Józef Ignacy Kraszewski w baśni Kwiat paproci. Bohater tego utworu wyrzeka się takiego szczęścia, którego nie może dzielić z innymi. Julian Tuwim wyraził to w następujący sposób:
Dwa szczęścia są na świecie.
Jedno małe – być szczęśliwym,
drugie – uszczęśliwiać innych.
O takiej koncepcji szczęścia przeczytać można w Epilogu Pana Tadeusza Adama Mickiewicza:
Jedyne szczęście, kto w szarej godzinie z kilku przyjaciół usiadł przy kominie,
(…)
I dumał, myślił o swojej krainie
(…)
I przyjaciele wtenczas pomogli rozmowie,
I do piosnki rzucali mnie słowo za słowem,
Jak bajeczne żurawie nad dzikim ostrowem,
Nad zaklętym pałacem przelatując wiosną
I słysząc zaklętego chłopca skargę głośną,
Każdy ptak chłopcu jedno pióro zrucił
On zrobił skrzydła i do swoich wrócił…
Szczęśliwą więc można nazwać chwilę wspólnego pobytu z przyjaciółmi, zwłaszcza jeśli można wspólnie coś stworzyć, ulepszyć, czyniąc to w serdecznej, miłej atmosferze.
Jaki utwór literacki poleciłbyś człowiekowi nieszczęśliwemu, który zwierzyłby Ci się ze swoich trudności lub wręcz niemożności osiągnięcia szczęścia?
Proponowana odpowiedź
Nieszczęśliwym, zawiedzionym, daremnie oczekującym szczęścia można polecić wiersz Leopolda Staffa – Odys. Niech się nie zniechęcają i szukają szczęścia dalej.
Może ono być zaskakująco różne od naszych wyobrażeń, może przyjść nagle…
O to chodzi jedynie,
By naprzód wciąż iść śmiało,
Bo zawsze się dochodzi
Gdzie indziej, niż się chciało.
(Leopold Staff Odys)
Zobacz: