Przedstaw Lalkę Bolesława Prusa jako powieść dojrzałego realizmu.
Lata 80. XIX wieku były dla pozytywistów czasem trudnych rozliczeń i refleksji. Czy filozofia pozytywna spełniła stawiane przed nią zadania? Czy społeczeństwo dorosło choć trochę do zmiany? Czy niewola nie zdusiła już całkiem ducha narodu? Czy warto było odrzucać całkowicie wzory romantyczne? Z takimi pytaniami borykali się zwolennicy pracy u podstaw i takie zagadnienia porusza najdoskonalsza chyba polska powieść dojrzałego realizmu – Lalka Bolesława Prusa.
Analiza tematu
To temat dosyć swobodny, choć dotyczący właściwie tylko jednej lektury. O Lalce Prusa można pisać wiele (historycy literatury napisali tysiące stron!) – to powieść podsumowująca niejako całą epokę. Twoje zadanie polega na wybraniu z tej lektury kilku najistotniejszych według ciebie zagadnień. Mogą to być: rozliczenie z pozytywizmem, wątki romantyczne, portret społeczeństwa miejskiego końca XIX wieku i portret Warszawy, problem czasu – historii, przeszłości i teraźniejszości.
.
Propozycje wstępu
Na początku scharakteryzuj pojęcie dojrzałego realizmu.
Tym terminem określa się powieści pisane w latach 80. i 90. XIX wieku (między innymi Lalkę i Nad Niemnem). Ważną cechą tych utworów jest brak tendencyjności. Pisarze zdali sobie sprawę z artystycznej klęski literatury tendencyjnej. Charaktery ludzkie w dojrzałym realizmie są mocno zindywidualizowane i pogłębione psychologicznie. Bohaterowie są obdarzeni pełną osobowością, którą poznajemy w całym jej skomplikowaniu. Narrator powieści raczej nie ujawnia się („narracja przezroczysta”), a kompozycja dzieła pozostaje otwarta – ostateczny osąd pozostawia się czytelnikowi, nie podpowiadając mu jednoznacznych wniosków (jak czyniono w powieściach tendencyjnych).
Wprowadź trochę porządku historycznego.
Napisz, czym charakteryzował się tak zwany przełom antypozytywistyczny. Pod koniec lat 80. XIX wieku w wypowiedziach pozytywistów pojawia się – nieobecny wcześniej – ton zwątpienia. Programowy optymizm manifestów zastępują refleksje o charakterze pesymistycznym. Coraz częściej kwestionowane są pewniki filozofii pozytywnej, takie jak przekonanie o wszechmocy nauki czy wiara w możliwość zbudowania społeczeństwa – organizmu. Przełom antypozytywistyczny był poniekąd własnym rozliczeniem pozytywistów. Pojawiło się wiele nowych pytań: jakie szanse ma polskie społeczeństwo w cywilizacyjnym wyścigu? Czy w świecie rządzonym przez pieniądz uda się zbudować społeczne zaufanie i solidarność? Co się stało z tradycją i pamięcią o przeszłości? Czy miało sens odrzucenie „czucia i wiary” romantyków na rzecz intelektu i doświadczenia?
Propozycje rozwinięcia
Skoncentruj się na stronie formalnej Lalki.
Zwróć uwagę na budowę powieści. Lalka jest bardzo nowatorska, jeśli chodzi o narrację. Już w pierwszym rozdziale poznajemy Wokulskiego nie z relacji narratora, lecz z wypowiedzi innych postaci świata przedstawionego. Oprócz narracji w trzeciej osobie powieść zawiera także partie z narracją pierwszoosobową (Pamiętnik starego subiekta). Odnajdziemy tu fragmenty monologu wewnętrznego, które odzwierciedlają tok myśli Rzeckiego.
Następnie spróbuj scharakteryzować Stanisława Wokulskiego – jako bohatera uosabiającego istotę kryzysu pozytywistycznego. Postaraj się porównać Wokulskiego do samego pozytywizmu – być może Prusowi chodziło o taką właśnie metaforę. Po pierwsze: bohater powraca z zesłania rozczarowany – zarówno do powstania, jak i społeczeństwa, które jest wobec niego obojętne. Takie uczucia nie były obce pozytywistom. Po drugie: to mężczyzna bardzo silnie przeżywający kryzys wieku średniego, szukający sensu własnego życia. Pod koniec lat 80. pozytywizm nie był już „młodą” epoką, osiągnął wiek „średni”, czas pytań i nostalgii. Charakterystyczny jest także niepokój metafizyczny dręczący Wokulskiego, Bóg w jego życiu był właściwie nieobecny, aż do nieudanej próby samobójstwa. Kiedy bohater słuchał modlitwy dróżnika Wysockiego, powiedział, że w godzinie próby, kiedy wszystko go zawiodło, pozostały mu tylko „Ziemia, prosty człowiek i Bóg”. W pozytywizmie, który programowo uciekał od wszelkiej metafizyki, pod koniec lat 80. możemy zaobserwować tendencję powrotu do romantycznego idealizmu, a także fascynację spirytyzmem i hipnotyzmem.
Zacznij od zanalizowania Lalki jako powieści o miłości.
Perypetie sercowe Wokulskiego noszą znamiona miłości bowarystycznej. Bohater powieści jest ukształtowany przez romantyczne wzorce miłości jako idealnego związku dwóch dusz. Niczym Gustaw z Dziadów oskarża romantyków (przede wszystkim Mickiewicza) o to, że ich twórczość nauczyła go nazbyt idealistycznego stosunku do kobiet. To dlatego traktuje pannę Izabelę niczym boginię. Z drugiej jednak strony potrafi też oceniać ją niesłychanie trzeźwo, wręcz po kupiecku. Miłość Wokulskiego dotknięta jest niespełnieniem i sprzecznościami. Według Prusa ludzie widzą świat taki, jaki chcieliby go widzieć, a nie taki, jaki jest naprawdę. Świadczy o tym sam tytuł powieści. Salonową „lalką” jest, oczywiście, Izabela, lecz wnikliwsi interpretatorzy dopatrzyli się także bardziej symbolicznego sensu tytułu. O lalkach kilkakroć mówi Rzecki. Za bezwolną marionetkę można by uznać samego Wokulskiego – uwięzionego w pętach historii, społecznych obyczajów i wodzonego „na sznurku” przez Izabelę. Prusa fascynował starożytny topos świata jako teatru – być może ludzie są tylko zabawkami w rękach Boga (lub praw fizycznych i naturalnych) i nie mają tak naprawdę żadnego wpływu na swoje życie? Zastanów się także chwilę nad ogólną wymową Lalki. To książka smutna i pesymistyczna, często nazywa się ją powieścią o straconych złudzeniach. Polska rzeczywistość jest trudna, człowiek nie może w niej wypowiadać swoich myśli (sam Prus musi ratować się tak zwanym językiem ezopowym). Do tego z każdej strony ludzie plotkują i donoszą na siebie – czasem z nudów i złego charakteru, jak baronowa Krzeszowska, czasem dla pieniędzy, jak Maruszewicz. Atmosfera nieufności i wzajemnych podejrzeń jest bardzo charakterystyczna dla miejskiej zbiorowości przedstawionej w Lalce.
Propozycje zakończenia
Zwróć uwagę na otwartą kompozycję Lalki Prusa.
Widoczna jest ona zarówno w strukturze formalnej (nie znamy dalszych losów np. Wokulskiego), jak i treściowej – autor nie podaje nam gotowych wniosków, pozostawiając ocenę postaci nam samym. To ważny przełom w literaturze pozytywistycznej. Autor powieści tendencyjnej był pewny, co jest dobre, a co złe. Dojrzały realizm tej pewności już nie ma.
Dlaczego Lalka to powieść o straconych złudzeniach?
Bo zawiedziony jest Wokulski – powstaniem, innymi ludźmi, miłością i kobietami, rozczarowany jest Rzecki – historią, niepowodzeniami epoki napoleońskiej, sensu pracy naukowej w kraju nie widzi Ochocki. Wszyscy pragną uciec z Warszawy.
Przydatne sformułowania
- Stanisław Wokulski poniekąd uosabia zawody i rozczarowania, które pod koniec lat 80. XIX wieku nachodziły pozytywistów.
- Lalka to powieść nie tylko o perypetiach miłosnych Wokulskiego, Prus zawarł w niej kompletny obraz rzeczywistości warszawskiej drugiej połowy XIX wieku.
Zobacz:
Lalka Bolesława Prusa – powieść o karierze czy o klęsce? Przedstaw swój sąd na ten temat