Porównaj kompozycję i narrację „Ludzi bezdomnych” i „Lalki”.
Lalka i Ludzie bezdomni to dwie wybitne polskie powieści. Obydwie XIX-wieczne, ale o ile Lalka jest dziełem dojrzałego pozytywizmu, o tyle Ludzie bezdomni należą już do świata modernistycznego i wpisują się w XX-wieczną historię literatury (data wydania to 1899 rok).
Lalka:
konwencja realistyczna, narracja auktorialna, narrator wszystkowiedzący i przezroczysty, nie ujawnia się czytelnikowi (poza partiami narracji pierwszoosobowej w pamiętniku Rzeckiego). Kompozycja powieści jest zwarta, poszczególne rozdziały stanowią logiczną ciągłość, wynikają jeden z drugiego, łączą je związki przyczynowo-skutkowe. Zasadą prezentowania wydarzeń jest ich następstwo czasowe. Jest to typowa powieść realizmu.
Ludzie bezdomni:
zauważ, że mamy tutaj do czynienia z synkretyzmem stylowym (przemieszaniem stylów): owszem, są tu elementy powieści realistycznej, ale przeplatają się one z naturalizmem, symbolizmem, impresjonizmem. Narracja nie jest już też auktorialna, ale personalna i prowadzona z perspektywy postaci. Pojawia się tutaj konstrukcja bohatera prowadzącego (jest to według znanego literaturoznawcy Michała Głowińskiego główny wyznacznik formalny młodopolskiej prozy). Bohater prowadzący to postać, z której punktu widzenia oglądamy świat przedstawiony w powieści. Czytelnik jest niejako zmuszony przyjąć punkt widzenia bohatera i jego system wartości. Tego typu narracja może się uzewnętrzniać na dwa sposoby:
- w narracji pierwszoosobowej (dziennik, pamiętnik, monolog),
- w mowie pozornie zależnej, która zaciera dystans między tekstem narratora a tekstem postaci (widać to chociażby we fragmencie opisu obrazu).
Kompozycja powieści nie jest spójna i zwarta jak w przypadku Lalki. Budują ją w zasadzie cztery epizody: paryski, warszawski, cisowski i „górniczy” powiązane wspólną osobą bohatera. Pomiędzy nimi luki czasowe. Na powieść składa się szereg luźno powiązanych scen, a niektóre rozdziały są bardzo słabo związane z tematem, autonomiczne (np. ten o swawolnym Dyziu czy pamiętnik Joasi). Zaburzeniu ulega również proporcja pomiędzy wątkiem głównym (czyli o Judymie) i wątkami pobocznymi (np. rozbudowany fragment o podróży Wiktorowej do Szwajcarii). Kompozycja Ludzi bezdomnych jest luźna, wysepkowa, a zasadą prezentowania wydarzeń jest ich rola w pokazywaniu zmieniającej się psychiki bohatera. Wszystkie te cechy narracji i kompozycji stanowią wyznaczniki powieści modernistycznej.
Koniecznie zauważ!
W obydwu powieściach w tekst główny został wpleciony pamiętnik jednego z bohaterów: w Lalce jest to pojawiający się kilkakrotnie w książce Pamiętnik starego subiekta, a w Ludziach bezdomnych – rozdział Zwierzenia wypełniony pamiętnikiem Joasi. Taki zabieg pozwala na subiektywizację narracji i pokazanie innego punktu widzenia niż głównego narratora.
Zobacz:
Omów kompozycję powieści Stefana Żeromskiego Ludzie bezdomni