Przedstaw koncepcję ocalenia narodu ukazaną w dziełach wybranych pozytywistów polskich.
Ważne dzieła
- Lalka Bolesława Prusa,
- Do młodych, Nad głębiami Adama Asnyka,
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej,
- Szkice węglem Henryka Sienkiewicza,
- Rota Marii Konopnickiej.
Zacytuj
Bo, panowie, najpierw myślmy o tym, ażeby podźwignąć nasz nieszczęśliwy kraj.
(Bolesław Prus, Lalka)
My, widzisz, Polacy, zawsze robimy projekta nie zgromadziwszy środków, a nawet nie pytając, czy w ogóle nasze środki wystarczą. No i tak nam się też wiedzie w życiu.
(Bolesław Prus, Lalka)
Każda epoka ma swe własne cele
I zapomina o wczorajszych snach. (…)
Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy,
Choć macie nowe, doskonalsze wznieść.
Na nich się jeszcze święty ogień żarzy
I miłość ludzka stoi tam na straży.
I winniście im cześć (…)
(Adam Asnyk, Do młodych)
Przeszłość nie wraca, jak dawne zjawisko
W dawnej postaci – jednak nie umiera. (…)
Żywi nas zasób pracy plemion długiej
(Adam Asnyk, Nad głębiami)
Jak zacząć?
Wstęp może być bardzo tradycyjny, co nie znaczy oczywiście zły. Przedstaw ogólnie sytuację narodu polskiego w pozytywizmie. Drugi sposób – bardziej atrakcyjny i szalenie przez polonistów lubiany to wyjście od cytatu – my proponujemy cytat z Do młodych Adama Asnyka.
Przykład I
Epoka pozytywizmu przypada na bardzo trudny okres dla narodu polskiego – właśnie upadło powstanie styczniowe, jeden z najważniejszych polskich zrywów niepodległościowych. Upadek tego powstania nie tylko załamał polskich patriotów, ale i pociągnął za sobą wyjątkowo ciężkie (i perfidne) represje ze strony zaborców. Nastąpiła rusyfikacja i germanizacja szkół i urzędów, zlikwidowano te instytucje, które pozwalały Polakom poczuć odrębność od zaborców. Dramat narodowy pogłębiał się, ale przemysł i technika rozwijały się bardzo szybko. Te fakty spowodowały głębokie przemiany w światopoglądzie Polaków: z jednej strony przygnębienie, załamanie, kryzys ideowy zaś z drugiej – skupienie się na sprawach materialnych, na rozwoju gospodarki i techniki. Na barki publicystów, pisarzy i poetów spadły nowe zadania, z którymi dotąd nie mieli aż w tak wielkim stopniu do czynienia. Musieli odnaleźć się w nowej sytuacji i kształtować świadomość nowego narodu. Chcieli, aby kraj wyszedł z impasu, rozwijał się, a jednocześnie Polacy zachowali swoją świadomość narodową (podczas gdy rozwój techniki i handlu zakładał dość ścisłe kontakty z zaborcą). Podjęli próbę sformułowania nowego programu pozytywistycznego. Zobaczmy, jak poradzili sobie z tym trudnym zadaniem…
Przykład II
„Każda epoka ma swe własne cele/ I zapomina o wczorajszych snach” – pisał Adam Asnyk w „Do młodych”. Jakie były cele epoki pozytywizmu? Najważniejszym z nich było chyba stworzenie nowego, przystosowanego do nowej (bardzo trudnej!) rzeczywistości programu, który pozwoliłby Polakom nie tylko przetrwać ten ciężki okres, rozwijać się, iść naprzód, a jednocześnie nie zapominać o przeszłości i pielęgnować poczucie narodowej odrębności. Adam Asnyk – poeta o dwoistej naturze, zarazem romantyk i pozytywista, w tym samym utworze przestrzega, aby nie deptać przeszłości ołtarzy.
Co w rozwinięciu?
Zwróć uwagę na nowy program pozytywistów. Koniecznie zwróć uwagę na takie pojęcia jak: utylitaryzm, praca organiczna, praca u podstaw. Wspomnij o nich choćby w paru słowach! Nie zapomnij o Rocie Marii Konopnickiej i najważniejszych powieściach polskiego pozytywizmu.
Ważne pojęcia
- Rusyfikacja – narzucanie języka i kultury rosyjskiej pod zaborem carskim w celu wynarodowienia narodu polskiego.
- Germanizacja – zabiegi polegające na niemczeniu mieszkańców zaboru pruskiego, koncentrujące się na narzucaniu języka niemieckiego i kultury niemieckiej.
- Pozytywizm warszawski – ruch polityczno-społeczno-publicystyczno-literacki w latach 1864-1890; głównym twórcą tej ideologii (próby zespolenia idei pozytywizmu z programem społeczno-narodowym) był Aleksander Świętochowski. Ten ruch przeciwstawiał romantyzmowi wiarę w zdobycze i osiągnięcia nauki, pracy i cywilizacji. Członkowie tego ruchu dążyli do gospodarczego i kulturalnego podźwignięcia kraju oraz do zreformowania oświaty. Takie były ich cele na przyszłość. Zbrojnym walkom na razie mówili „nie”.
- Praca organiczna – program ekonomiczno-społeczny, który przeciwstawiał walce powstańców obronę bytu narodowego poprzez rozwój gospodarczy i kulturalny. Nawoływano do wspólnej pracy, zjednoczenia sił w staraniach nad podniesieniem poziomu nauki, gospodarki i oświaty. Aleksander Świętochowski pisał:
Marzenia o odzyskaniu samoistności zewnętrznej ustąpić dziś winny staraniom o samodzielność wewnętrzną. Samodzielność ta zaś może być tylko wynikiem wzmocnienia sił umysłowych i materialnych, wszechstronnego rozwoju narodowego.
- Praca u podstaw – naczelne hasło pozytywistów polskich, którzy zachęcali ludzi bogatych i wykształconych do poświęcenia uwagi żyjącym w strasznych warunkach ubogim mieszkańcom wsi i miast, którzy często byli analfabetami. Nakłaniali do zapewnienia im opieki, lepszych warunków życia i dostępu do edukacji. Pisali o tym np. Aleksander Świętochowski i Bolesław Prus.
- Aleksander Świętochowski: (…) postępowanie (…) obywateli z włościanami nie ma nic wspólnego z ojcostwem i opieką. (…) I dlatego, jeżeli wykładnik dzisiejszych stosunków nie ma być ujemny, powyższe czynniki powinny być zmienione na: szkółki, biblioteczki, moralne wpływy (…)
- Bolesław Prus ironicznie napisał w jednym z felietonów: (…) spotykamy ludzi, którzy mówią: – Ja tak kocham ten kraj i społeczeństwo, że poświęciłbym dla nich życie… (…) Tej kategorii ludzi, skądinąd szlachetnych i ukształconych, nikt nie wytłumaczy, że każdy z nich zrobiłby (…) więcej dla dobra kraju, gdyby zamiast ginąć – nauczał bliźnich czystości, jadania tanich a pożywnych pokarmów, jakiegoś rzemiosła.
- Utylitaryzm (łac. utilis – korzystny, pożyteczny) – głównym przedstawicielem tego nurtu etyczno-filozoficznego zakładającego, że miarą wartości człowieka jest jego wkład w dobro społeczeństwa, praca na rzecz innych, był John Stuart Mill. Miarą tego, co pożyteczne, a tym samym dobre jest poczucie bezpieczeństwa. Według niego istniał nierozerwalny związek między szczęściem własnym i szczęściem ogółu, społeczeństwa: jeśli społeczeństwo jest nieszczęśliwe, nie będzie w nim czuł się szczęśliwy pojedynczy obywatel, jeżeli pojedyncza jednostka źle się czuje w społeczeństwie oznacza to, że ze społeczeństwem jest coś nie tak i niezbędne są zmiany. John Suart Mill pisał:
Nauka przyjmująca za zasadę moralności pożytek albo zasadę najwyższego szczęścia utrzymuje, że wszystkie nasze uczynki są dobre, jeśli pociągają za sobą szczęście nasze i innych, i za złe w miarę nieszczęścia, które mogą spowodować.
.
Kult nauki i pozytywistyczny patriotyzm
Przykład sformułowania
W swoim programie pozytywiści upowszechniali nową koncepcję człowieka, który miał być postępowy, zainteresowany naukami przyrodniczymi, rolnictwem (jak Witold Korczyński), przyrodoznawstwem, wynalazkami i chemią (Julian Ochocki i Stanisław Wokulski, bohaterowie „Lalki”). Powinien wierzyć, że świat rozwija się stopniowo i że rozwój jest postępem. Ogromne znaczenie powinna mieć dla niego wiedza.
Bardzo ważna była w tym programie konieczność wyrzeczenia się zbrojnej walki o niepodległość na nieokreślony czas. Wiązało się to z koniecznością znalezienia wspólnego języka i umiejętności współżycia z zaborcami. Nie oznaczało to wcale, że należy zrezygnować z myśli o szczęściu narodu i poprawianiu jego pozycji. Pozytywiści starali się pogodzić idee romantyczne (nie odrzucali ich totalnie) z nowymi ideami postępu i pracy organicznej. Nowe cele nowej epoki z ideami poprzedniej stara się godzić Adam Asnyk w „Do młodych”, gdzie każe młodym realizować ich plany ale napomina, by nie deptali przy tym „przeszłości ołtarzy”. W cyklu sonetów „Nad głębiami” pisze z kolei, że przeszłość to „życiodajna struga”, z której czerpią siłę kolejne pokolenia i tylko harmonia między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością może przynieść narodowi coś dobrego.
Eliza Orzeszkowa w „Nad Niemnem” ukazuje pozytywnych bohaterów, którzy mogą być wzorem do naśladowania. Godzą oni pamięć o ofierze powstańców styczniowych z ideami nowej epoki, odwiedzają mogiłę, gdzie pochowani są ci, którzy zginęli w walce o wolność, ale na co dzień przyświecają im inne cele niż zbrojna walka. Nie mogę też pominąć Ignacego Rzeckiego, bohatera i jednego z narratorów „Lalki”, który otacza pietyzmem wspomnienie Wiosny Ludów i Napoleona, a jednocześnie jest sumiennym, wzorowym, „pozytywistycznym” pracownikiem.
.
Praca u podstaw
Przykład sformułowania
Nawoływania do zajęcia się losem najbiedniejszych warstw społeczeństwa pojawiają się w nowelach i powieściach polskich pozytywistów bardzo często. Niekiedy nawet przyjmują formę bezpośredniego apelu do czytelnika, z którym spotkamy się w „Antku” Bolesława Prusa. W zamykających utwór zdaniach autor prosi czytelnika, by jeśli kiedyś spotka na swej drodze jakiegoś „Antka”, nie odmówił mu pomocy. Czasem ten apel przybiera formę ironiczną i gorzką; z taką sytuacją mamy do czynienia np. w „Janku Muzykancie” Henryka Sienkiewicza czy w mało znanej nowelce Elizy Orzeszkowej pt. „Obrazek z lat głodowych”. W „Janku Muzykancie” państwo, którzy powrócili właśnie z Włoch, narzekają podczas przechadzki, że w Polsce nie ma tak wielkich talentów muzycznych, jakie spotyka się za granicą. Nie wiedzą i pewnie nie chcą wiedzieć, że ich służący zakatował na śmierć bardzo utalentowanego chłopca, który miałby szansę zostać wirtuozem skrzypiec. Z kolei w utworze Orzeszkowej panująca w wiosce bieda sprawia, że chłopi zaczynają jeść zupę z trawy. Wycieńczona i zagłodzona młoda wieśniaczka Hanka, gdy idzie do rodziców pracujących w polu, traci przytomność i wpada do rzeki. Pan, gdy dowiaduje się o tym wypadku, pyta tylko, czy dziewczyna była ładna. Gdy dowiaduje się, że tak, oznajmia, że w takim razie nawet jest mu jej trochę żal… Bardzo ważna jest także znana nowelka Orzeszkowej pt. „Dobra pani”, w której mowa jest o fałszywie rozumianej filantropii. Bogata wdowa, Ewelina Krzycka, przygarnia wiejską dziewczynę, gdyż spodobała jej się uroda i prostota wieśniaczki. Po jakimś czasie ta towarzyszka nudzi ją. Młoda wieśniaczka nie wraca na wieś, lecz zostaje krawcową swojej pani. Po jakimś czasie „dobra” pani znajduje sobie nową rozrywkę – prześliczną małą dziewczynkę. Gdy Helunia zaczyna dorastać, nie wydaje się pani już tak piękna i miła – jej czas minął i musi wrócić do krewnych na wieś. Wytworna i delikatna dziewczynka biegle mówiąca po francusku nie pasuje do biednej chaty i prostych wieśniaków. Źle się czuje wśród nich, nie umie sobie znaleźć miejsca i rozpacza z powodu odtrącenia przez kochającą i czułą (do czasu) opiekunkę.
Nie brak jednak przykładów pozytywnych – zwolennikami pracy u podstaw są jedni z najsympatyczniejszych bohaterów „Nad Niemnem”, powieści – Elizy Orzeszkowej, Witold Korczyński i Justyna Orzelska. Chłopak uczy chłopów obsługi maszyn i nowych technik uprawy roli, zaś Justyna zamierza zająć się nauczaniem wiejskich dzieci.
.
Ocalenie tożsamości narodowej
Przykład sformułowania
Ocalenie tożsamości narodowej w czasach bardzo silnej germanizacji i rusyfikacji była kolejnym ważnym celem pozytywistów. Myślę, że najpełniejszy wyraz temu pragnieniu dała wyraz Maria Konopnicka w patriotycznej pieśni pt. „Rota”, zaczynającej się od słów: „Nie damy ziemi, skąd nasz ród,/ Nie damy pogrześć mowy”. Ta pieśń była reakcją poetki na nasilające się wywłaszczenia Polaków w zaborze pruskim. Wkrótce, ze względu na ogromną siłę oddziaływania, awansowała do rangi hymnu narodowego. Słynne są słowa: „Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz/ Ni dzieci nam germanił”.
Jak zakończyć?
Sformułuj program ocalenia narodu, który propagowali pozytywiści.
Przykład
Pozytywistyczny program ocalenia narodu różnił się od tego, który stworzyli romantycy. Według pozytywistów szansą dla Polaków miała być praca organiczna, praca u podstaw, rozwój nauki i oświaty oraz postęp techniczny. Ważna była także ich wiara w to, że gdy uda się ocalić ducha narodowego (na przekór nasilającej się germanizacji i rusyfikacji), w sprzyjających warunkach będzie można pomyśleć o upragnionej wolności.
Zobacz:
Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Orzeszkowa w Nad Niemnem?