Czy Przedwiośnie można nazwać powieścią-dyskusją ideową?
Zamiast konstruować rozbudowane wstępy, podkreśl w kilku słowach, jak wielką rolę w tej powieści pełni wątek dyskusji z różnymi koncepcjami ideowymi.
Teza
Wątek dyskusji ideologicznej w Przedwiośniu jest nie mniej ważny od losów głównego bohatera – Cezarego Baryki.
Co pisarz sądzi o idealizmie politycznym?
Idealizm polityczny jest obecny od samego początku utworu. Metaforyczne określenie jednej z ideologii – idealizmu politycznego (szklane domy) – staje się nawet tytułem pierwszej części powieści. Żeromski podejmuje w niej dyskusję z taką właśnie filozofią dziejów.
Utopijna wizja nie wytrzymuje zestawienia z rzeczywistością, która w jej obliczu wydaje się jeszcze bardziej rozpaczliwa. Ale została wprowadzona nie tylko z uwagi na ten plastyczny kontrast. „Sen o Polsce” został wprowadzony także po to, by obnażyć wady idealizmu politycznego, który pokutuje w Polsce od czasów romantyzmu. Zamiast pracować dla dobra kraju – Polacy marzą o idealnym państwie, zamiast starać się o narodowy byt i dobrobyt jednakowy dla wszystkich Polaków – tworzą arkadyjskie wizje bez pokrycia. Dyskusja z idealizmem politycznym w Przedwiośniu jest bardzo krótka: zostaje jednoznacznie odrzucony. A pozostałe idee, które miały zagwarantować życie pełne ładu i harmonii?
Teraz przedstaw ideologie, między którymi toczy się główny spór utworu: reformatorski program demokratyczny i komunizm.
Jak Żeromski ocenia program reform demokratycznych oraz komunizm?
Żeromski tak kieruje losami głównego bohatera, że za jego pośrednictwem poznajemy dwie kolejne ideologie, bez których nie sposób sobie wyobrazić życia politycznego naszego kraju. To program reform demokratycznych oraz komunizm.
- Cezary spędza jakiś czas w Nawłoci – rodzinnym majątku przyjaciela z wojny polsko-bolszewickiej. „Uczy się Polski” – obserwuje zbytek i dobrobyt warstw uprzywilejowanych oraz nędzę i upodlenie najbiedniejszych. Jako człowiek, który niedawno przybył do kraju, wyraźniej dostrzega jego paradoksy. Jednocześnie jest osobą młodą, która poszukuje swojego miejsca w życiu oraz idei, która stanie się jego drogowskazem. Nic więc dziwnego, że zaprzyjaźnia się z ludźmi, którym bliskie są sprawy światopoglądowe: dawnym znajomym rodziców – demokratą Szymonem Gajowcem (obecnie pracuje jako wysoki urzędnik ministerialny) oraz komunistą – studentem Antonim Lulkiem.Cezaremu trudno będzie zaakceptować w całości któryś z programów – każdy z nich ma swoje słabe punkty.
- Demokracie Gajowcowi zależy przede wszystkim na wzmocnieniu suwerenności Polski i jej granic – jest patriotą i państwo stanowi dla niego najwyższą wartość. Reformy społeczne (wzmocnienie pieniądza, podniesienie poziomu oświaty, zagwarantowanie opieki zdrowotnej) planuje w drugiej kolejności. A najubożsi cierpią! Wrażliwych na ludzką krzywdę – takich jak Cezary – irytuje też przyzwolenie na terror polityczny – nie ufają zapewnieniom, że to sprawa przejściowa i po okrzepnięciu wolnego państwa wszystko się zmieni.
- Na zebraniu partii komunistycznej, na które Cezary trafia dzięki komuniście Lulkowi, padają bardziej radykalne wezwania. Kapitalizm należy – w drodze rewolucji – zastąpić sprawiedliwym ustrojem komunistycznym. Majątek jak najszybciej przekazać w ręce robotników. Oswobodzić więźniów politycznych, a państwo zastąpić solidarnym związkiem robotników całego świata.
Cezary jest zdruzgotany i miota się między dwoma oponentami. Bardzo zależy mu na sprawiedliwości społecznej, ale kraj też jest dla niego wartością. Poza tym ciągle żyją w nim koszmarne wspomnienia rewolucji, która niesie zniszczenie, śmierć i zagładę wszelkich wartości. Doświadczyć tego koszmaru jeszcze raz? Nigdy!
Zauważ, że pisarz rozkłada głosy „za” równo po obu stronach – w książce nie ma idei oraz postaci, która skupiałaby wszystkie racje.
Czy pisarz opowiada się za którąś ideologią?
Cezary, który zetknął się z ludzką niedolą i biedą, kierowany poczuciem społecznej sprawiedliwości, włącza się do komunistycznej manifestacji robotników, ale w pewnej chwili wychodzi przed szereg i idzie sam. W ten sposób manifestuje własną odrębność – to, że solidaryzuje się z programem społecznym, nie znaczy, że zgadza się z nim w całej rozciągłości.
Ta scena jest doskonałym komentarzem do całego Przedwiośnia, powieści, w której racje rozkładają się równo po obu stronach. Nie ma tu postaci, która uosabiałaby je wszystkie, nie ma takiej partii politycznej. Bo przecież trudno nie zgodzić się z postulatami społecznymi komunistów, tak jak nie sposób odmówić słuszności patriotycznym postulatom demokratów.
Na tym właśnie polega wielkość tej książki i waga prowadzonej w niej dyskusji ideologicznej: daje szanse wszystkiemu, co może posłużyć Polsce – bez politycznych uprzedzeń, etykiet i najmniejszych przejawów nienawiści.
W podsumowaniu wypunktuj wnioski
- Przedwiośnie jest powieścią – dyskusją ideologiczną.
- Pierwszym głosem w niej jest polemika z idealizmem politycznym (utopijna koncepcja szklanych domów) – zostaje on zdyskredytowany (nie przysparza krajowi wartości, prowadzi tylko do rozczarowań).
- Najważniejszą część sporu ideologicznego stanowi dyskusja demokratów (Gajowiec) z komunistami (Lulek). Plusem pierwszego ugrupowania jest dbałość o utrzymanie suwerenności państwa oraz troska o wzmocnienie pieniądza i przeprowadzenie reform społecznych. Minusem – zbyt powolne działanie i przyzwolenie na terror polityczny. Plusem komunistów jest zagwarantowanie wolności politycznej i szybkie reformy społeczne, minusem – rezygnacja z troski o zachowanie tożsamości narodowej i wezwanie do rewolucji.
Żeromski pozostawia czytelnikowi wolność wyboru politycznego, nie narzuca swojego zdania. Jedyną próbą wywarcia na niego wpływu, jaka wyłania się z powieści, jest ostrzeżenie przed rewolucją (siła niszcząca, niesie śmierć, chaos i zagładę wartości moralnych).
Zobacz:
Jaki obraz rewolucji przedstawia w Przedwiośniu Stefan Żeromski?
91. Przedstaw Przedwiośnie Stefana Żeromskiego jako powieść otwartych pytań
Przebieg wydarzeń w kolejnych częściach powieści Przedwiośnie
Przedwiośnie jako powieść społeczna i powieść o dojrzewaniu.
Przedstaw Przedwiośnie Stefana Żeromskiego jako powieść polityczną i społeczną.