Wizja rewolucji zaprezentowana w Przedwiośniu przeraża i nasuwa myśl, że autor pragnął przestrzec swoich współczesnych przed grozą i apokalipsą podobnego wydarzenia.
- Rewolucja to wizja śmierci, głodu, nędzy i choroby, jaką roztacza autor, opisując rewolucyjne Baku.
- To obraz zwłok młodej arystokratki, to przesiedlenia i kradzieże.
Trudno zatem powiedzieć, by Żeromski zjawisko rewolucji pochwalał. Z drugiej strony wyczuwa się w partiach powieści dotyczących rewolucji pewnego rodzaju przejęcie jej wielkością i siłą, szacunek do burzącego stare struktury zrywu ludzi. Po prostu pewien margines interpretacji pozostawia Żeromski czytelnikowi, a obiektywizm w sprawie ocen rewolucji uzyskuje w ten sposób, że zestawia w dyskusji głos Cezarego i jego matki – dwa odmienne sposoby argumentacji. Cezary głosi ideę rewolucji, praw biedoty do walki o nową rzeczywistość, konieczność sprawiedliwego podziału dóbr. Matka Cezarego, będąc przeciwna rewolucyjnej rzezi, wykazuje, że nie można zbudować nic nowego na cudzej krzywdzie i mordując, że święte jest prawo własności i poczucie bezpieczeństwa.
Tak więc oglądamy rewolucję rosyjską z dwóch punktów widzenia. Odbiorca może wyrobić sobie własny pogląd – lecz wyczuwa także grozę i zło zabijania, ostrzeżenie, które jest przesłaniem Przedwiośnia.
Inne wizje rewolucji w literaturze:
- abstrakcyjna rewolta w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego i argumenty rewolucjonistów przeciw arystokratom,
- historiozoficzna pochwała rewolucji jako ogniwa postępu w genezyjskim ujęciu Juliusza Słowackiego (wiersz Uspokojenie),
- obraz rewolucji w awangardowym dramacie Witkacego pt. Szewcy – katastroficzna ocena zjawiska, pesymistyczny finał ze zwycięskim Hiperrobociarzem,
- paraboliczna wizja rewolucji zawartą w Folwarku zwierzęcym George’a Orwella, z doskonałą analizą walki o władzę, manipulacji społeczeństwem i ideologią – choć na przykładzie bohaterów zwierzęcych,
- Tango Tadeusza Mrożka, dramat o rewolucji obyczajowej, o konflikcie pokoleń i zwycięstwie prymitywnej siły.
Zobacz:
Przedwiośnie – Stefan Żeromski