Matka i syn: analiza i interpretacja porównawcza Lamentu świętokrzyskiego i Elegii o… (chłopcu polskim) Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.

Elegia o… (chłopcu polskim)

Oddzielili cię, syneczku, od snów, co jak motyl drżą
haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią,
malowali, krajobrazy w żółte ściegi pożóg,
wyszywali wisielcami drzew płynące morze.
Wyuczyli cię, syneczku, ziemi twej na pamięć,
gdyś jej ścieżki powycinał żelaznymi łzami.
Odchowali cię w ciemności, odkarmili bochnem trwóg,
przemierzyłeś po omacku najwstydliwsze z ludzkich dróg.
I wyszedłeś, jasny synku, z czarną bronią w noc,
i poczułeś, jak się jeży w dźwięku minut – zło.
Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką.
Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?

Komentarz

Porównać – czyli zadać obu dziełom te same pytania, tzn. rozpatrywać je pod kątem tych samych kryteriów i kategorii opisu. Efektem takiej analizy powinno być zestawienie podobieństw i różnic pomiędzy omawianymi utworami. Prace nad własnym tekstem należy więc zacząć od znalezienia płaszczyzny porównania dwóch utworów.

Powodem do takiego połączenia może być np.:

  • temat (tak jest właśnie w omawianych wierszach),
  • forma (np. dwie różne realizacje sonetu),
  • typ liryki (np. pośrednia – bezpośrednia),
  • kreacja podmiotu czy bohatera lirycznego itd.
  • Dostrzeżenie właściwych płaszczyzn porównania (zwykle jest ich kilka) jest warunkiem niezbędnym do tego, aby analiza była poprawna.

Schemat pracy powinien być więc taki:
utwory są podobne do siebie pod jakimiś względem (tematu, języka, sposobów kreacji świata przedstawionego, zaprezentowanych w wierszach idei), ale odmienne pod jakimiś innymi względami.
W tytułowej parze utworów część pracy została już wykonana: tematem porównania ma być znany w literaturze topos matki bolejącej, jednak sformułowanie tematu (analiza i interpretacja) zmusza do skoncentrowania się nie na historii motywu, ale na porównaniu konkretnych jego realizacji; a zatem w pracy muszę znaleźć się elementy analizy formalnej – tzn. należy pokazać, jak ten sam temat jest różnie wyrażany.

 

Wyjaśnienie zadania

Analiza dzieła literackiego

przypomina w istocie analizę chemiczną. Chodzi bowiem o to, aby złożoną i skomplikowaną całość, jaką jest utwór, rozłożyć na czynniki pierwsze. Procedura taka wynika z przekonania, że zrozumienie skomplikowanej, często wieloznacznej całości literackiej nie jest możliwe bez odpowiedzi: jak coś zostało powiedziane? To jak jest istotą analizy. O matce cierpiącej z powodu śmierci dziecka napisano przecież ogromną ilość wierszy, dramatów, powieści. Tym, co powoduje, że utwór jest niepowtarzalny, wyjątkowy, wartościowy decyduje więc raczej sposób ujęcia tematu czy motywu, nie zaś sam temat. Analizując wiersz musimy stale stawiać sobie pytanie o to, jak został zrobiony, o jego budowę.

Pytamy zatem o:

  • język (fonetyka, słowotwórstwo, słownictwo, fleksja, składnia, stylistyka),
  • podstawową sytuację komunikacyjną (podmiot mówiący – adresat, monolog, dialog),
  • kompozycję (zamknięta, otwarta itd.),
  • sposoby kreacji bohatera lirycznego,
  • realizację założeń gatunkowych (kontynuacja tradycji czy jej odrzucenie itd.).

Oczywiście, nie w każdym przypadku należy rozpatrywać wszystkie kategorie – na to nie wystarczy czasu ani nie ma zwykle takiej potrzeby.

Ważne, aby w wierszach odnaleźć i opisać dominantę kompozycyjną, tzn. te składniki formy, które są najbardziej wyraziste, które decydują o jego strukturze, oryginalności czy wtórności artystycznej. W przypadku zestawienia z tematu pracy najważniejsza będzie analiza kreacji podmiotu mówiącego (matki), adresata lirycznego (syna) i sposobu przedstawienia cierpienia.

Interpretacja dzieła literackiego

z kolei polega na odczytaniu sensów zarówno całości utworu, jak i składających się nań elementów. Porządna interpretacja wymaga zatem sprawności analitycznej, ale i innej wiedzy – np. o znaczeniu symboliki, o konwencjach literackich epoki, o rozmaitych kontekstach (np. historycznych, religijnych, filozoficznych) i umiejętności zastosowania tej wiedzy do odczytania sensów tego utworu.

Pamiętaj analiza polega na rozkładaniu całości na części, interpretacja – na odtworzeniu całości i uporządkowaniu jej tak, aby jasne stały się jej podstawowe sensy.

Gatunki

  • Lament jest wzorcowym przykładem średniowiecznego planktu, gatunku charakterystycznego dla literatury średniowiecznej, utworu lirycznego opiewającego ból i smutek Matki Boskiej po śmierci Jezusa. Charakterystycz-ną cechą tego typu utworów był ton skargi i rozpamiętywania.
  • Elegia z kolei to gatunek o pochodzeniu starogreckim, w Europie nowożytnej za główne jego cechy uważano powagę tematu, smutne rozpamiętywanie spraw o charakterze osobistym, liryczną zadumą. Wiersz Baczyńskiego realizuje tę normę.

Wniosek interpretacyjny:
oba utwory należą do liryki refleksyjnej, wyrażającej ból i smutek, ale ich odmienność gatunkowa jest odbiciem konwencji literackich epok, w których powstały.


Istnieją dwa podstawowe typy kompozycji pracy porównawczej

  • W modelu mniej ambitnym, choć wymagającym sporego skupienia uwagi, aby całość pracy nie była chaotyczna, należałoby najpierw osobno przeanalizować i zinterpretować Lament…, potem zrobić to samo z Elegią…, a w trzeciej części porównać oba teksty. Pamiętać jednak należy o stawianiu obu tekstom tych samych pytań, bo przecież z faktu, że w jednej analizie uwzględnimy np. wersyfikację, która pominiemy w drugim, nic nie wyniknie dla porównania – może poza tym, że czytelnik Waszej pracy (egzaminator) zechce porównać dwie różne metody analizy.
  • Drugi, znacznie lepszy typ kompozycji, polega na tym, że obu tekstom równocześnie stawiamy to samo pytanie, w obu rozpatrujemy ten sam problem. Zakończenie polegałoby wówczas na zebraniu podobieństw i różnic i sformułowaniu ostatecznych wniosków. Ta forma pracy wymaga jednak większej niż w wariancie pierwszym dyscypliny myślowej, a zarazem sprawności pisarskiej: aby tekst nie był nadmiernie schematyczny (wyliczanka). Poza tym bardzo ważne jest uświadomienie sobie dominant kompozycyjnych obu tekstów – i dobrze by było, aby w obu utworach była ona – w miarę możliwości – taka sama. Tutaj jest to o tyle proste, ze w istocie została sformułowana w temacie pracy: Matka i syn.

 

Warianty wstępu

Wariant 1

  • Możesz zacząć od podkreślenia historycznych różnic miedzy oboma utworami. Żale… to tekst średniowieczny, o charakterystycznych dla tego okresu cechach (plankt, temat religijny, uwypuklenie postaci Matki Boskiej), ale też na tle średniowiecznej liryki oryginalny(człowieczeństwo Maryi, jej głęboko ludzkie, matczyne cierpienie).
  • Kończąc taki wstęp sformułuj wniosek, podkreślający odrębność historyczną obu utworów.

Wariant 2

  • Możesz te różnice historyczne potraktować jako pewną oczywistość (choć, naturalnie, w rozwinięciu będziesz musiał o nich wspomnieć) i zacząć od przedstawienia sytuacji lirycznej i podkreślenia podobieństwa tematyki.
  • Zacznij od stwierdzenia, że bohaterkami obu utworów są matki, cierpiące, rozpaczające, nierozumiejące przyczyn swego tragicznego losu, głęboko pokrzywdzone, pełne największego współczucia dla swych synów. W takim wstępie zwróć uwagę na uniwersalne, rzec można „archetypiczne” cechy matki.

Wariant 3

Najtrudniejszy chyba wariant wstępu to rozpoczęcie od ukazania pewnych cech formalnych obu utworów.

  • Postaw tezę, ze oba wiersze są arcydziełami. Różnią się formą, ale zapisują podobne emocje. Możesz pokusić się o zasugerowanie pewnych podobieństw między nimi.
  • Pokaż, że oba utwory są monologami, wprawdzie wygłaszanych w różnych sytuacjach, ale zadziwiająco podobnymi pod względem treści i ukazywanych uczuć.

 

Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Zwróć szczególną uwagę na kompozycję obu utworów i ukazane w nich sytuacje liryczne.

Temat utworów
Tematem obu wierszy jest cierpienie matki, która traci (Lament….) lub straciła (Elegia…) syna, jej miłość i równocześnie bezradność.

Sytuacja liryczna: jest ona podobna w obydwu utworach – przedstawiona jest w nich matka, która ubolewa nad losem swego syna. Jednak pomiędzy tymi sytuacjami można znaleźć zasadniczą różnicę:

  • w Lamencie… Matka Boska widzi swojego syna, Jezusa, ukrzyżowanego, ale jeszcze żywego (Picia wołasz),
  • podczas gdy w Elegii… syn już nie żyje (Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką…).

Tę odmienność podkreśla również użycie czasowników w różnych czasach:

  • w Lamencie… teraźniejszego (on cierpi męki),
  • u Baczyńskiego przeszłego (I wyszedłeś, synku…).

Wniosek interpretacyjny: ból matki ni przemija, jest taki sam w chwilach umierania syna, jak i po jego śmierci.

Wariant 2

Skup się na podmiotach lirycznych i adresatach utworu – to bardzo skomplikowane zagadnienie!

Podmiot liryczny: osobą mówiącą w Lamencie… jest Matka Boska stojąca pod krzyżem, na którym cierpi jej syn Jezus. Wypowiada się ona w pierwszej osobie (formy czasowników: kcęć, nie mam i zaimków osobowych: mój, mi), co wzmaga dramatyzm sceny znanej z Biblii. Udręczona Maria chciałby ulżyć swojemu synowi (zwróć uwagę na formy trybu przypuszczającego w 4 i 5 strofie), ale jest bezradna: nie lza dosięc twego świętego ciała. Jezus jest dla niej przede wszystkim ukochanym synem – znaki jego boskości są stosunkowo nieliczne (pisownia słowa Syn i Synek wielką literą, określenie święte ciało w strofie 5) Swoje uczucia – miłość i cierpienie – wyraża wprost w pełnych ekspresji sformułowaniach np.

A ja pełna smutku i żałości.
Spróchniało we mnie ciało i wszystkie kości

Również w Elegii… mamy do czynienia z ja lirycznym, którym jest cierpiąca po stracie syna matka. Tak jak w Lamencie… uczucie miłości wyraża ona poprzez użycie zdrobnień (syneczku, synku), jednak swój ból wypowiada inaczej, nie wprost, ale przez użycie metafor (np. haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią) i nagromadzenie ciemnych słów (zło, krew, trwoga) Tylko w ostatnim wersie można doszukiwać się bezpośredniego wyrażenia cierpienia: nie jest jasne, czy zwrot serce pękło odnosi się do syna czy do matki, czy może do obojga?

Wniosek interpretacyjny:
w obu przypadkach mamy do czynienia z podobnymi kreacjami postaci matki, będącymi realizacjami biblijnego motywu Mater Dolorosa (Matka Bolesna).

  • W Lamencie… interesujące jest przyjęcie punktu widzenia Matki Boskiej, co czyni jej tragedię bardziej ludzką, osobistą;
  • Elegia… może być potraktowana jako świadectwo trwałości tego toposu. Cierpienie matki jest zawsze tak samo wielkie.

Adresat liryczny
W obu wierszach autorzy zastosowali technikę bezpośredniego zwrotu do adresata – przy czym zrealizowali je odmiennie.

  • W Lamencie… nie ma jednego adresata. W kolejnych strofach Matka boska zwraca się do braci miłej (1), starego, młodego (2), Synka (4,5), Anioła Gabriela (6), miłych i żądnych macior (7), Syna (8). Również zmienne są treści tych zwrotów: prośby o wysłuchanie (1), o współczucie (2), wyznanie miłości i pragnienie pomocy (4,5), gwałtowne wyrzuty (6), znów prośby (7,8). Ta zmienność jest świadectwem bezradności: bohaterka wiersza szuka zewsząd pomocy i znikąd jej nie znajduje. Apele pozostaną nieskuteczne. Może tylko prośba o współczucie okaże się skuteczna – ale też apelująca nie dostanie żadnej odpowiedzi. W efekcie otrzymujemy rodzaj monologu lirycznego, będącego świetną realizacją liryki zwrotu do adresata.
  • W Elegii… również mamy do czynienia z tym typem liryki i z monologiem. Ty liryczne ujawnia się poprzez formy zaimków (cię, ci), czasowników (przemierzyłeś), rzeczowników w wołaczu (synku), jednak matka nie otrzyma żadnej odpowiedzi: syn przecież poległ. Rozmowa ze zmarłym przekształca się w rozmowę z samym sobą. Syna już nie ma, o czym świadczy konsekwentne używanie czasu przeszłego czasowników; teraz – pozostaje tylko rozpamiętywanie.

Wariant 3

Tu z kolei najwięcej uwagi poświęć językowi poetyckiemu. Uwaga, to wariant dla tych, którzy lubią poezję i nieźle umieją się posługiwać pojęciami z zakresu poetyki.

Język poetycki : miłość i rozpacz

  • Anonimowy autor Lamentu…
    mówi wprost o męce syna i bólu matki. I choć znajdziemy tu nieczęste w polskiej poezji średniowiecznej metafory – np. krwawe gody, spróchniało we mnie ciało – to przecież emocje wyrażone są głównie poprzez odpowiedni dobór słownictwa: krwawa głowa, rany, krew, bije, męczy w opisie postaci Jezusa; skarżyć, zamętek, a ja pełna smutku i żałości w opisie bólu matki. Szczególną rolę mają tu epitety (miły, wybrany) oraz zdrobnienia (synku, główka), które wyrażają miłość.
  • Bohaterka Elegii…
    również używa zdrobnień, ale w opisie chłopca polskiego Baczyński posłużył się typowym dla dwudziestowiecznej poezji środkiem wyrazu – metaforą. Zbudowane są one na zasadzie kontrastu. Pierwszy człon metafory – zwykle czasownik – odnosi się do czynności codziennych i pozytywnie się kojarzących; drugi człon zaskakuje nieoczekiwanym znaczeniem, jakby to co jasne i dobre zostało pochłonięte przez zło: haftowali – oczy, wyszywali – wisielcami, wyuczyli – ziemi, odchowali – w ciemności, odkarmili bochnem – trwóg. W ten sposób otrzymaliśmy coś w rodzaju wyrażeń oksymoronicznych.

Wniosek interpretacyjny: w porównaniu obu utworów uwidoczniają się cechy literatury różnych czasów: średniowiecze nie posługuje się metaforą, która w poezji dwudziestowiecznej stała się podstawowym środkiem wyrazu.


Warianty zakończenia

Wariant 1

Podkreśl, że wprawdzie czas powstania obu utworów dzieli kilkaset lat, lecz ich tematyka i sposoby ukazywania problemów bardzo je do siebie zbliżają.

Wariant 2

Sformułuj wniosek na temat uniwersalności tematu i obrazu matki. Możesz (krótko!) wykorzystać kontekst innych utworów (np. Do matki Polki Adama Mickiewicza, Pani Rollison z III cz. Dziadów, Demeter i Niobe z mitologii), aby uzasadnić tę tezę.

Wariant 3

Zbierz wnioski na temat podobieństw i różnic między oboma tekstami. Ukaż zbieżności w przedstawieniu tematu; możesz przedstawić tezę o tym, że XX wieczna Elegia wykazuje tak wiele podobieństw ze średniowiecznymi Żalami, że można by pokusić się o nazwanie jej współczesną wersją planktu.


Za to na pewno dostałbyś punkty:

Zauważenie podobieństw miedzy oboma utworami:

  • motyw mater dolorosa w obu utworach,
  • temat – ból i cierpienie matki,
  • niezasłużona śmierć synów,
  • podobne kreacje podmiotu mówiącego,
  • nagromadzenie słownictwa ciemnego w opisie bólu,
  • używanie zdrobnień jako wyrazu miłości,
  • apelatywna struktura tekstu (liryka zwrotu do adresata),
  • analiza form gramatycznych (zaimki, czasowniki, rzeczowniki w wołaczu),
  • budowa metafor u Baczyńskiego.

Zauważenie różnic:

  • określenie różnic gatunkowych,
  • odmienność sposobów mówienia (Lament… mówienie wprost, Elegia… – metaforyzacja).

Zobacz:

Lament świętokrzyski

Lament świętokrzyski – dzieło o cierpieniach matki

Analiza i interpretacja Lamentu świętokrzyskiego

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c305-wiersze/baczynski-elegia-o