Sztuka i literatura zmienia się, poszukuje nowych środków wyrazu, chce przemawiać do współczesnych pokoleń odbiorców. W jaki sposób eksperymentują pisarze i poeci? Twoje refleksje na temat nowatorskich zjawisk w literaturze.

  • Temat dotyczy wieku XX, ale to nie znaczy, że nie możesz odwołać się do pojedynczych przykładów z innych epok. Eksperymenty w literaturze nie zaczęły się w wieku XX! Burzycielem literackich zasad był np. już William Szekspir. To on sprzeciwił się zasadzie trzech jedności (czasu, miejsca i akcji), łączył styl wysoki, patetyczny z niskim i rubasznym, jako pierwszy pokazał widzom krwawe, drastyczne sceny, bohaterów popadających w skrajne stany emocjonalne i świat, w którym ważną rolę odgrywa rzeczywistość fantastyczna i metafizyczna (postacie upiorów, czarownic, widm, duchów).
  • Pamiętaj, że oprócz opisania zjawisk musisz wyraźnie zaznaczyć, jaki masz do nich stosunek, co do Ciebie przemawia – a co nie.

O kompozycji

Układ chronologiczny tutaj się nie sprawdzi! Odradzamy też omawianie twórczości kolejnych autorów. Skonstruuj pracę problemowo! Kolejnymi „punktami” uczyń różne sposoby eksperymentowania artystów. Do tych zagadnień „doczep” przykłady – tytuły, nazwiska.

Artyści porzucają mimesis – i wybierają kreacjonizm!

Od Arystotelesa naczelną zasadą sztuki była mimesis (artysta miał odtwarzać rzeczywistość, ale też naśladować przeżycia wewnętrzne). Wiek XX gwałtownie zrywa z takim myśleniem – sztuka coraz częściej ucieka od naśladownictwa, kreuje własne światy, które nie mają odbicia w rzeczywistości materialnej.

Odchodzą od realizmu i obiektywizmu – najważniejszy subiektywizm:

  • Ulisses Jamesa Joyce’a (zapis sposobu, w jaki świat odbierany jest przez bohatera),
  • Sklepy cynamonowe Brunona Schulza (świat widziany z perspektywy narratora – jednocześnie dorosłego mężczyzny i małego chłopca),
  • Kartoteka Tadeusza Różewicza (wydarzenia na scenie odzwierciedlają rzeczywistość wewnętrzną Bohatera),
  • Proces Franza Kafki (świat jest projekcją myśli i uczuć bohatera, zaciera się granica między rzeczywistością a wyobraźnią),
  • Ferdydurke Witolda Gombrowicza (wydarzenia nieprawdopodobne, łączące realizm ze swobodną zabawą wyobraźni),
  • malarskie prace impresjonistów (Claude Monet, Auguste Renoir, Edgar Degas) – dzieło miało zapisać ulotną chwilę, „wrażenie”, jakie rzeczywistość wywiera na artyście.

Pokazują świat, w którym współistnieje to, co rzeczywiste i fantastyczne, fizyczne i metafizyczne:

  • dramaty Williama Szekspira,
  • Balladyna Juliusza Słowackiego („inny” świat wymierza sprawiedliwość Balladynie, ważna postać Goplany),
  • wiersze Bolesława Leśmiana (np. postać Dusiołka),
  • Sklepy cynamonowe.

Przedstawiają „świat na opak” – rzeczywistość jak w krzywym zwierciadle:

  • Ferdydurke Witolda Gombrowicza (dominuje zasada hiperboli, przejaskrawienia, prowadząca do absurdu – wydarzenia nie muszą być prawdopodobne),
  • Szewcy Witkacego (dziwaczny język bohaterów, zaskakujące wydarzenia),
  • Proces,
  • Czekając na Godota Samuela Becketta (oczekiwanie na tytułowego Godota sprowadzone do absurdu),
  • Tango Sławomira Mrożka (młody Artur domaga się przywrócenia tradycji, a babcia zachowuje się jak nastolatka; absurdalna jest też śmierć Artura i kończący utwór taniec Edka i Eugeniusza).


Twórcy sięgają po nowe techniki artystyczne.

Groteska – łączenie komizmu z tragizmem, stylu wysokiego z niskim:

Poetyka snu:

  • Sklepy cynamonowe (czas i przestrzeń funkcjonują jak we śnie – przeszłość łączy się z przyszłością, jedno miejsce przechodzi w inne, nie ma przyczynowo-skutkowego następstwa wydarzeń),
  • Proces (rzeczywistość przypomina senny koszmar),
  • Kartoteka (ciąg luźnych, niepowiązanych ze sobą scen).

Surrealizm – sztuka ma tworzyć swoją własną rzeczywistość (nadrzeczywistość):

  • Płonąca żyrafa, Lęk przed wojną domową Salvadora Dalego (zaskakujące zestawienia przedmiotów zgodne z subiektywną, irracjonalną wizją autora na zasadzie luźnych skojarzeń).

Kolaż:

  • Kartoteka,
  • dzieła Picassa,
  • w malarstwie kompozycje z różnych materiałów i tworzyw.

Strumień świadomości:

  • Ulisses (z pozoru niekontrolowany zapis słów, myśli i wrażeń, przepływających przez umysł narratora, rządzony zasadą luźnych skojarzeń),
  • Bramy raju Jerzego Andrzejewskiego.

Łączenie różnych technik – naczelna zasada postmodernizmu:

  • Imię róży Umberta Eco (połączenie powieści detektywistycznej z traktatem intelektualnym i średniowieczną fabułą).


Dla artystów liczy się przede wszystkim forma – treść schodzi na drugi plan.

Wielu twórców XX wieku (m.in. futuryści i przedstawiciele Awangardy Krakowskiej) uważało, że poezja jest żmudną, rzemieślniczą pracą i nie ma nic wspólnego z natchnieniem

  • Kubizm – dążenie do ukazania formy zjawisk, ich struktury – np. prace Pabla Picassa, Paula Cézanne’a, a w literaturze – Guillaume’a Apollinaire’a,
  • Awangarda Krakowska – dzieło musi mieć precyzyjną konstrukcję, ważne są zaskakujące zestawienia słów, a emocje wyrażane powinny być za pomocą językowych ekwiwalentów (Tadeusz Peiper, Julian Przyboś),
  • konstruktywizm – forma dzieła ma być precyzyjnie przemyślana i logiczna (np. prace Kazimierza Malewicza), malarskie dzieła polskich formistów (m.in. Tytusa Czyżewskiego, Andrzeja i Zbigniewa Pronaszków).


Zasadą artystów eksperymentatorów staje się… brak zasad

  • Dadaizm
    Propaguje całkowitą anarchię i nihilizm (bunt przeciw wszelkiej sztuce, kulturze, moralności, społeczeństwu) – całkowita dowolność treści i formy, odejście od logiki w kierunku spontaniczności i prymitywizmu; poezja przypomina bełkot, bo nic sensownego – zdaniem dadaistów – powiedzieć już się nie da.
  • Futuryzm
    Odrzuca wszelką tradycję (także składniową i ortograficzną – utwory futurystów zapisywane były według ich własnych „zasad ortograficznych”), chce tworzyć wyłącznie nowe formy.
  • Teoria Czystej Formy Witkacego
    Wszelkie zasady – np. prawdopodobieństwa – należy odrzucić. Celem artysty nie jest naśladowanie, ale wywoływanie w odbiorcy intensywnego poczucia napięcia, które zbliża go do Tajemnicy Istnienia.

 

Artyści chcą prowokować!

Prowokują w sensie estetycznym – odchodzą od tradycyjnych kanonów piękna, którego przedstawianie miało być od wieków celem literatury:

  • wiersze Stanisława Grochowiaka, np. Oda do turpistów, Portretowanie umarłej,
  • wiersze Mirona Białoszewskiego, np. Szare eminencje zachwytu, Ballada o stolikowych baranach – tzw. poezja rupieci – zainteresowanie tym, co zwyczajne, nieefektowne, ułomne, kiczowate, ale też – dzięki poezji – uwznioślone.

Prowokują w sensie obyczajowym:

  • działalność kawiarni Pod Pikadorem środowiska skamandrytów (niekonwencjonalne zachowania, gorszące zwykłych ludzi),
  • prowokacje Stanisława Przybyszewskiego (zachowania niezgodne z tradycyjną moralnością, tworzenie mitu poety obrazoburcy),
  • Mona Liza Marcela Duchampa (bohaterka Leonarda da Vinci z domalowanymi wąsami),
  • wejście na wystawę prowadzące przez klozet (Max Ernst),
  • obrzucanie widzów wyzwiskami i publiczne rozbieranie się (Artur Cravan),
  • Pasja Doroty Nieznalskiej.

Czy w sztuce wolno wszystko?

Eksperymenty artystów sięgają tak daleko, że rodzi się pytanie: co jeszcze jest sztuką – a co już nie? Można przypomnieć w tym miejscu prace Katarzyny Kozyry, takie jak Piramida zwierząt (piramida stworzona z wypchanych zwierząt, ułożona od największego do najmniejszego) czy Łaźnia (umieszczona w publicznej łaźni kamera filmowała przychodzące do niej nagie kobiety, często starsze).

Ogromne kontrowersje wzbudziła Pasja Doroty Nieznalskiej, przedstawiająca krzyż z męskim przyrodzeniem w centralnym miejscu. Przeciwko artystce, której zarzucono obrażanie uczuć religijnych, wytoczono proces. Nieznalska została skazana na 6 miesięcy ograniczenia wolności przez wykonywanie prac społecznych, co wywołało oburzenie wielu środowisk artystycznych.

 

Zapamiętaj!

Eksperymenty w literaturze nie zaczęły się w wieku XX! Burzycielem literackich zasad był np. już William Szekspir. To on sprzeciwił się zasadzie trzech jedności (czasu, miejsca i akcji), łączył styl wysoki, patetyczny z niskim i rubasznym, jako pierwszy pokazał widzom krwawe, drastyczne sceny, bohaterów popadających w skrajne stany emocjonalne i świat, w którym ważną rolę odgrywa rzeczywistość fantastyczna i metafizyczna (postacie upiorów, czarownic, widm, duchów).

Czy w sztuce można eksperymentować wiecznie? Chyba jednak nie. W odniesieniu do literatury współczesnej często używa się określenia „literatura wyczerpania” – jak twierdzą niektórzy (np. John Barth), nic nowego nie można już wymyślić, pozostaje jedynie zabawa tradycją, konwencjami i formami.

 

Podpowiedzi i sugestie do wypracowań

Mam wrażenie, że w XX wieku artyści coraz częściej odsuwają się od publiczności. Prześcigają się w eksperymentach, nowatorskich rozwiązaniach, szukają wciąż sposobów, by zaszokować odbiorców. Ale eksperymenty te są dla zwykłych ludzi niezrozumiałe. A sztuka nie może być przecież tworzona dla samej siebie czy też dla garstki profesjonalistów. Może stąd bierze się właśnie popularność dzieł kultury masowej, odpowiadającej na oczekiwania odbiorców, których tzw. sztuka wysoka nie rozumie?

Wszelka sztuka rozwija się tylko dzięki temu, co nowe, oryginalne, twórcze. Prawdziwy artysta musi odżegnywać się od tradycji, ­szukać własnych rozwiązań – często za cenę niezrozumienia i odrzucenia. Ludzie genialni wyprzedzają swój czas i nierzadko uznanie zyskują dopiero po śmierci. Bycie eksperymentatorem, szukanie „nowego” wymaga zatem niezwykłej odwagi. Niestety, dziś, w epoce kultury masowej, komercyjnej, takie postawy spotyka się coraz rzadziej.

Zobacz:

Eksperymenty artystyczne

Wiek XX – eksperymenty i skandale