Różne rzeczywistości i ich odbicie w literaturze

Gdyby przyszło Wam wypowiadać się na taki temat – prawdopodobnie ,,rozbity czasowo” na rzeczywistość międzywojenną, wojenną lub powojenną, współczesną – uświadomcie sobie, że:

literatura zawsze jest odzwierciedleniem swoich czasów, odzwierciedla je wiernie lub deformując (tradycyjnie lub awangardowo) nie czyni tego tylko dla zarejestrowania obrazu, ale stawia liczne pytania. Jedno z nich brzmi: czy człowiek może kształtować rzeczywistość, czy też ona całkowicie kształtuje i urabia jego osobowość?

Są różne rzeczywistości: codzienność i drastyczne chwile grozy. I są to perspektywy zupełnie odmienne. W kontekście codzienności częściej napotkamy to pytanie o wzajemny wpływ człowiek – rzeczywistość, w kontekście rzeczywistości wojennej, obozowej, rewolucyjnej – raczej pytanie o próbę człowieczeństwa i wytrzymałość systemu wartości moralnych. Są to uwagi niby oczywiste, ale dobór lektur jest uzależniony od kierunku, który nam w ten sposób wyznaczono.

Rzeczywistość międzywojenna to świat:

Przedwiośnia Stefana. Żeromskiego
Granicy Zofii Nałkowskiej
Ferdydurke Witolda Gombrowicza
Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej
• poezji Juliana Tuwima

Rzeczywistość wojenna to przestrzeń zarejestrowana w:

• poezji Kolumbów (Baczyńskiego, Gajcego, Borowskiego)
• poezji Tadeusza Różewicza
• literaturze łagrowej i lagrowej (np. Inny świat lub Pożegnanie z Marią)
Rozmowach z katem Kazimierza Moczarskiego
Zdążyć przed panem Bogiem Hanny Krall
Początku Andrzeja Szczypiorskiego

Rzeczywistość lat powojennych, a potem PRL ukazuje:

Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego
Opowiadania Marka Hłaski
Zły Leopolda Tyrmanda
Kartoteka Tadeusza Różewicza
Tango Sławomira Mrożka (i jego opowiadania)
Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego
Konopielka Edwarda Redlińskiego
Kamień na kamieniu Wiesława Myśliwskiego

 

Powieści-parabole i ich przesłania

Rzeczywistość tych powieści nigdy nie jest odzwierciedleniem konkretnego przedziału czasu – jest wielką przenośnią, metaforą omawiającą uniwersalne sprawy ludzkie. Mówiąc o parabolicznych powieściach XX wieku, trzeba przywołać:

  • Proces Franza Kafki (dzieje Józefa K. parabolą ludzkiej, niejasnej egzystencji);
  • Czarodziejską górę Tomasza Manna (mieszkańcy sanatorium jako metafora społeczeństwa ludzkiego);
  • Dżumę Alberta Camusa (miasto Oran obrazem społeczności poddanej kataklizmowi zarazy, która oznacza też wojnę i zło
  • Folwark zwierzęcy (lub Rok 1984) George Orwella, które ukazują mechanizm totalitaryzmu i sprawowania władzy – w Folwarku w zupełnie bajkowym świecie zwierząt.
  • Małą apokalipsę Tadeusza Konwickiego. Wędrówka bohatera – everymana, polskiego twórcy-inteligenta znów jest parabolą ludzkiego życia, jej finał – przenośnią Sądu Ostatecznego, a refleksja wprowadza rozważania etyczne o dobru i złu.

Zwróć uwagę, że w powieściach parabolicznych często pojawia się motyw wędrówki, a także postać everymana – czyli człowieka – każdego. O wielu twarzach, zatartych rysach indywidualnych, wielu imionach lub jednym, ale popularnym czy zredukowanym do pierwszej litery. Tematyka parabol sięga po wymiar etyczny i filozoficzny – często rozpatruje sens ludzkiej egzystencji i stawia egzystencjalne pytania.

Rodowód paraboli – jest bardzo wiekowy. Przypowieść spotkaliśmy przecież w Biblii. Później – w oświeceniowej Francji z upodobaniem praktykował ją Wolter w tzw. powiastce filozoficznej (np. Kandyd).

Tematy

  • Totalitaryzm, wojna, rzeczywistość obozowa – to smutny, lecz ważny i wciąż powracający temat literatury współczesnej.
  • Inny potężny – to oczywiście kodeks moralny i dylematy etyczne człowieka.
  • Temat żydowski (poza lit. współczesną i holocaustem) wymaga sięgnięcia wstecz, do wieku XIX – pozytywizmu i Młodej Polski.
  • Motyw tańca – to temat bardzo szczegółowy, ale wymaga przypomnienia:
    • poloneza z Pana Tadeusza Mickiewicza
    • tańca chocholego z Wesela Wyspiańskiego
    • walca z pięknego wiersza Miłosza (Walc)
    • tanga ze sztuki Sławomira Mrożka o tym tytule.

Podobną sytuację stwarzają motywy:

  • wesela
    • Chłopi Władysława Reymonta,
    • Wesele Stanisława Wyspiańskiego,
    • Pan Tadeusz Adama Mickiewicza,
    • Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej,
    • Ślub Witolda Gombrowicza,
    • Na wsi wesele Marii Dąbrowskiej,
    • Wesele w Atomicach Sławomira Mrożka),
  • balu,
  • rewolucji,
  • wsi,
  • miasta.

 

Zobacz:

Pojęciownik epok: współczesność

Test przedmaturalny. Wiek XX

Główne kierunki filozoficzne XX wieku

Literatura jako obraz swoich czasów

Literatura jako dziedzina eksperymentów twórczych

Literatura jako… krzywe zwierciadło pokazujące świat

Eksperymenty artystyczne