Tango Sławomira Mrożka – uniwersalna problematyka ukryta pod maską groteski.
Żeby napisać dobrą pracę na ten temat (albo odpowiedzieć na pytanie), trzeba dokładnie rozumieć obydwa pojawiające się w nim terminy.
- Problematyka uniwersalna to problemy wspólne i czytelne dla wszystkich ludzi, w jakimś stopniu ich wszystkich dotyczące, ponadczasowe. W odróżnieniu od problematyki współczesnej nie koncentruje się wokół wydarzeń bieżących, lecz porusza tematy głębsze, nieprzemijające. Może skupiać się na zagadnieniach:
- egzystencjalnych (życia i śmierci),
- dylematach moralnych (np. rozdarcie między uczuciem a obowiązkiem),
- filozofii dziejów (np. dyskusja o różnych drogach dochodzenia do wolności).
- Groteska jest natomiast kategorią estetyczną, która pojawia się w tekstach należących do różnych gatunków literackich (powieściach, dramatach). Posługując się wyolbrzymieniem, przerysowaniem, zdeformowaniem i karykaturą (świat w krzywym zwierciadle) zwraca uwagę na absurdy rzeczywistości, podkreśla bezsensowność ludzkich zachowań oraz idei. W ten pozornie humorystyczny sposób pomaga wyrażać prawdy uniwersalne, które wypowiedziane wprost zamieniłyby utwór w nudne moralizowanie.
Tango jest dramatem uniwersalnym,
a nie rodzinnym (jak sztuki Gabrieli Zapolskiej lub Tadeusza Rittnera), choć rozgrywa się w rodzinie Stomilów. Mnóstwo tu groteski. Poznając jej trzy pokolenia, od razu stykamy się z groteskowym odwróceniem porządku. Wyzwoleni są tu starsi, a nie młodsze pokolenie:
- babka Eugenia namiętnie gra w karty i soczyście przeklina;
- ojciec – Stomil (awangardowy artysta!) chodzi rozchełstany i razem z żoną Eleonorą burzą normy moralne (ona romansuje z prymitywnym Edkiem, on to toleruje).
Upadek etyki boli tylko bohatera z najmłodszego pokolenia – Artura (syn Stomilów). Chłopak studiuje medycynę i filozofię (Eleonora chciała, by jak ojciec został artystą, dlatego będąc w ciąży biegała nago po lesie nucąc Bacha) i marzy o przywróceniu w rodzinie wewnętrznego ładu. Karci rozhukanych domowników, a jego kary to czyste przykłady groteski: babka musi leżeć na katafalku i rozmyślać o wieczności (komizm sąsiaduje z tragizmem!) a wuj Eugeniusz (jej brat – słaby, uległy, służalczy) nosić na głowie klatkę dla ptaków. Nie mogąc znieść anarchii i bezwładu, Artur planuje przewrót. Uwaga! Jesteśmy w kręgu zagadnień uniwersalnych!
Pierwszym krokiem ku przywróceniu norm ma być ślub Artura z kuzynką Alą: tradycyjny, mieszczański, z welonem, błogosławieństwem babci i zamówionym fotografem. Lecz Artur szybko uświadamia sobie, że to tylko zewnętrzna forma (dyskusje o rozdźwięku między nią a treścią występowały u Witkacego i Gombrowicza), która nie zbawi świata. Potrzebna jest idea – na rozkaz Artura szuka jej cała rodzina („Może sport? Może Bóg? Może postęp”). Aż wreszcie znajduje ją sam! „Jeżeli nie ma nic, to co można stworzyć z niczego?” pyta i od razu udziela sobie odpowiedzi: „Tylko WŁADZA da się stworzyć z niczego, tylko władza jest, choćby niczego nie było”. W poczuciu mocy wchodzi na stół, kreuje się na zbawcę i drugiego Prometeusza (jego zachowanie jest karykaturą dumnych, samotnych bohaterów romantycznych: Konrada i Kordiana), ale szybko okazuje się, że są to też tylko puste gesty i słowa. Zwycięża go Edek – reprezentant bezmyślności.
Smutny to finał, bo wraz ze śmiercią Artura zaczyna się epoka triumfu prymitywnej siły, tępoty umysłowej, zniewolenia: „Widzieliście, jaki mam cios? Ale nie bójcie się! Byle cicho siedzieć, nie podskakiwać, uważać, co mówię, a będzie wam ze mną dobrze”. Pierwszym, który podporządkowuje się „dyktaturze ciemniaków” jest niedawny sojusznik Artura – wuj Eugeniusz. Teraz pozwala Edkowi bezwolnie prowadzić się w tangu (groteskowy obraz dwóch połączonych w uścisku mężczyzn) – ta scena nawiązuje do słynnego chocholego tańca z Wesela Wyspiańskiego (społeczeństwo polskie pogrążone w niemocy i marazmie).
Tango jest niewątpliwie dramatem politycznym ukazującym realia życia w PRL-u (inteligencja miażdżona przez siłę), ale w utworze obecne są jeszcze wątki uniwersalne:
- rozważania o różnicach między wolnością (inspirująca, twórcza) a anarchią (jej przykładem jest dekadencja Stomilów);
- próba ukazania mechanizmów tworzenia się władzy totalitarnej;
- tragiczny rozdźwięk między ludzkimi marzeniami a możliwościami ich zrealizowania (postać Artura – jedynego bohatera noszącego znamiona tragizmu);
- odwrócony konflikt pokoleń;
- konflikt siły fizycznej z ideą myśli;
- pytanie o istotę rewolucji i przewrotów;
- obraz wiecznego ścierania się tradycji i awangardy;
- uniwersalne prawdy ujęte w groteskowe sceny i zachowanie bohaterów.
Zobacz:
Do jakich utworów nawiązuje Tango Mrożka i jaki jest sens tytułu dramatu?
Ukaż Artura z Tanga Sławomira Mrożka jako nietypowego buntownika.