Które utwory preferujesz jako czytelnik: te, które kopiują rzeczywistość, czy te, które kreują nowe światy? Odpowiadając na pytanie, wykorzystaj w funkcji argumentacyjnej wybrane teksty.
Zestaw lektur
Kreacja nowych światów
Literatura plebejska
• Franciszek Rabelais – Gargantua i Pantagruel
• Jonathan Swift – Podróże Guliwera
• Adam Mickiewicz – Dziady
• Stanisław Wyspiański – Wesele
• Witold Gombrowicz – Ferdydurke
• Witkacy – Szewcy
• Bruno Schulz – Sklepy cynamonowe
• Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa
• John Tolkien – Hobbit, czyli Tam i z powrotem
• Franz Kafka – Proces
• Samuel Beckett – Czekając na Godota
• Sławomir Mrożek – Tango
Naśladownictwo rzeczywistości
• Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz
• Bolesław Prus – Lalka
• Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem
• Henryk Sienkiewicz – Trylogia
• Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni
• Maria Dąbrowska – Noce i dnie
• Andrzej Szczypiorski – Początek
• Gustaw Herling-Grudziński – Inny świat
• Honoriusz Balzak – Ojciec Goriot
• Tomasz Mann – Czarodziejska góra
Inne teksty kultury
Literatura:
- Arystoteles – Poetyka (ustalenie kategorii mimesis, czyli naśladowania świata w literaturze)
- Manifest futurystów
- Witold Gombrowicz – Dziennik
Obrazy:
- Marc Chagall – np. Spacer
- Pablo Picasso – Panny z Awinionu
- Salvador Dali – Płonąca żyrafa
- Witkacy – portrety
Wstępy
Wariant 1
Kto raz stanął przed surrealistycznym płótnem Dalego albo przed kubistycznym Picassa, ujrzał swój własny sen lub wizję, zobaczył kształt świata inny niż w rzeczywistości – ten nie zechce pozostać przy dziełach mimetycznych. Po co mi realistyczny portret, mam fotografię. Wolę obraz Muncha – na przykład Krzyk – bo to jedyna okazja, by zmaterializowany krzyk zobaczyć. Tak samo w literaturze.
Wariant 2
Podobno pełne przedstawienie rzeczywistości jest niemożliwe. Według Para Lagerkvista – zawsze będzie to wybór. Ale nawet wówczas, podążając za wyborem narratora jest to jedyna możliwość, by przenieść się w rzeczywisty świat: innego miejsca, innej epoki. Według mnie, to właśnie największa wartość literatury: poznawać prawdę o innych światach, nie ich wyobrażenie lub fantazje na ich temat.
Są to propozycje zaprezentowania swojego stanowiska od razu, we wstępie pracy. Słuszne – w przypadku takiego tematu. Warto pokusić się o nawiązanie do innych sfer sztuki (film, plastyka) albo odwoływać do autorytetu. W ten sposób buduje się pierwsze dobre wrażenie o pracy. A pozytywne nastawienie czytelnika to bardzo dużo.
Konspekty, konkluzje, uwagi
Teza:
Zaprezentuję swoje preferencje czytelnika, przywołując jako argumenty przykłady utworów, które mnie zachwycały, a jako kontrargumenty te, które mnie zniechęciły, zmęczyły.
A. Argumenty przemawiające za utworami kopiującymi rzeczywistość
- Dostarczają wiedzy o świecie, który przedstawiają. Na przykład Lalka Prusa, oprócz licznych zalet, ma i funkcję poznawczą: dzięki niej poznajemy Warszawę końca XIX wieku, obyczaje, zapatrywania, stroje. Żaden utwór nie utrwalił atmosfery ówczesnej stolicy tak jak ten. Podobnie Balzak zarejestrował XIX-wieczny Paryż. Książki realistów pozwalają łatwo wejść w ten świat. Można takie miasto zbudować w swojej wyobraźni i ufać autorowi, że tak właśnie było. Trudno zaś tworzyć wiarygodną rekonstrukcję na podstawie utworów Gombrowicza.
- Stendhal twierdził, że powieść ma być zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu. Niech to będzie lustro doskonałe, nie krzywe albo potłuczone. Prawda o świecie zasługuje na to, by jej nie odkształcać.
- Bohaterowie dzieł mimetycznych są prawdziwi. Można się z nimi utożsamić. Można przeżywać ich rozterki – są bliscy odbiorcy. Trudno to samo powiedzieć o postaciach groteskowych, raczej śmieszą lub drażnią.
- Powieści kopiujące świat zwykle zachowują chronologię i następstwo zdarzeń. Wielu czytelników to lubi – można podążać za tokiem fabuły bez wstrząsów spowodowanych dziwacznymi eksperymentami.
- Książka spełnia cele edukacyjne, moralne, ale nie ma nic złego w czytaniu dla rozrywki i przyjemności – w chęci czytania o innych ludziach, ich życiu i przygodach. Do zaspokojenia tej potrzeby nadają się utwory mimetyczne – awangardowe skupiają intelekt i uwagę na czym innym.
B. Argumenty przemawiające za utworami, które kreują nowe światy.
- Niemożliwe byłoby zakazanie literaturze czegokolwiek innego poza naśladowaniem świata. Jest sztuką – a sztuka ma moc stwórczą, chce powoływać nowe światy i przekształcać zastaną rzeczywistość. Czasem wyobrażenia twórcy okazują się prorocze – mnóstwo fantazji Verne’a jest dziś realiami.
- Literatura kreująca nowe światy – to nie tylko współczesna, nowatorska i awangardowa. To na przykład literatura romantyczna – stwarzająca krainę wyobraźni, ludowych bajań, fantazji. Kto by dziś zarzucił Mickiewiczowi, że duchów nie ma i skasował Dziady? Fantazja romantyków stworzyła świat baśni, świat, w którym wszystko może się zdarzyć, i czytelnik może tych niezwykłości zakosztować.
Innym przykładem może być Wesele Wyspiańskiego (i inne jego utwory). Chata rozśpiewana staje się sceną zjawisk wielkiej rangi – i wielkiej klęski. Dzięki nałożeniu świata zjaw na realizm wesela – wykreował autor dzieło niepowtarzalne i mające wielką moc oddziaływania.
- Pomysły nowatorskie: Gombrowicz, Mrożek, Witkacy. Niech czytanie (lub oglądanie spektaklu) będzie przygodą! Niech będzie zaskakujące, niech będzie czystą formą, przeżyciem. Nawet jeśli stajemy twarzą w twarz z absurdem – to spełnia on wiele funkcji. Lepiej pokazuje problem – wyraźniej, jaskrawiej. Bawi. Czasem straszy. Zachwyca pomysłowością. Może brzydzić – jak pojedynek na miny w Ferdydurke. Może budzić całkowite niedowierzanie – jak Operetka. Albo wprowadzić w senno-wizyjny świat Sklepów cynamonowych. Ale tylko wobec takich światów stoimy w poczuciu mocy twórczej człowieka – w obliczu nowego świata – dzieła autora.
Konkluzja:
Najlepiej czytać to i to. Jeśli jednak tego nie czynimy, potwierdźmy swój wybór, ale nie wykluczajmy cudzych racji. Przecież literatura zawsze naśladuje świat, nawet jeśli go przekształca. Lustro może być rozbite, może być krzywe – ale pozostaje lustrem. Z kolei – najbardziej wierny przekaz zawiera coś, co nazywa się fikcją literacką. Jest własnym, nowym światem. A czy prawdopodobnym?
Uwaga!
- Temat tego nie wymaga, ale można włączyć w tok wypowiedzi zarzuty wobec odrzuconych metod twórczych. Zwolennik realizmu może jasno napisać, że go „nie zachwyca” i nie będzie zachwycać awangardowa proza. Że Beckett go nudzi rozwlekłością, że spiętrzenie absurdu go męczy. Zwolennik deformacji może stwierdzić, że najznakomitszy pomysł nowatora typu księżna – lampa lub babcia na katafalku – lepszy jest od tasiemcowego opisu przyrody Orzeszkowej. Że naśladowanie świata po prostu się zestarzało – tak samo jak w malarstwie, że dokumentowanie nie jest już rolą literatury, bo od tego są inne media…
- Raczej trudno byłoby tu przyjąć metodę: i to, i to. Chyba, że ktoś postawi tezę: uwielbiam wszystko. Prusa cenię za realizm, Gombrowicza jako mistrza absurdu.
Sposoby na uatrakcyjnienie tematu
- Ukazanie terminologii związanej z teorią literatury i poetyką. Na przykład pojęć: groteska, absurd, mimetyzm, realizm, karykatura, paradoks, chronotop.
- Przy grotesce trzeba pamiętać, że jest to rodzaj absurdu, sytuacja lub nakreślona postać – nonsensowna, ekscentryczna, przerysowana, typowe dla niej jest przemieszanie tragizmu z komizmem, powagi z błazenadą.
- Chronotop – to po prostu czasoprzestrzeń zawarta w dziele literackim (pojęcie wymyślił rosyjski badacz literatury – Michał Bachtin).
- Mimesis – to z kolei kategoria pochodząca aż od Arystotelesa, przypisana epice, oznaczająca tę właśnie cechę literatury, iż powinna ona jak najwierniej opisywać, oddawać rzeczywistość.
- Znajomością ewolucji w prozie, przemian powieści. Powinniśmy wiedzieć, kiedy pojawiały się nowe odmiany gatunku, kto je wymyślał. I tak – nie do pominięcia byłyby tu nazwiska Joyce’a i Prousta, potem Kafki. Można także podjąć zagadnienie eposu, który został wyparty przez powieść. Swego czasu najważniejszy gatunek epicki – dziś właściwie nie jest już ani pisany, ani czytany.
Najlepsze cytaty
Historia literatury jest historią przełamywania konwencji, historią nieustannych powrotów do sedna rzeczy.
Jan Józef Szczepański – Drugie odkrycie Gombrowicza
Powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu.
Stendhal
Pismo i sztuka to jedyni świadkowie czasów.
Maria Dąbrowska
Zadaniem literatury nie jest rozwiązywać problemy, a tylko je stawiać.
Witold Gombrowicz
Literatura powinna odmierzać sprawiedliwość widzialnemu światu.
Joseph Conrad (Teodor Józef Konrad Korzeniowski)
Artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, nie kiełznany żadnym prawem, nie ograniczany żadną siłą ludzką.
Stanisław Przybyszewski
Aby zdobyć wielkość, człowiek musi tworzyć, nie odtwarzać.
Antoine de Saint-Exupéry
Zobacz: