Powtórka według zagadnień
Kreacjonizm czy dokumentaryzm?
W tym ujęciu rozumiemy „kreacjonizm” bardzo szeroko: jako wszelkie techniki twórcze, które są wynikami kreacji (czyli siły twórczej) pisarza.
- A zatem pisarz stwarza fabułę, czasoprzestrzeń, bohaterów.
- Wszystkie te elementy mogą być prawdopodobne, jednak są jedynie fikcją literacką – nie zaś dokumentem, zapisem faktycznych zdarzeń.
- Mogą też być zupełnie nieprawdopodobne – być wytworem twórczej fantazji autora lub zupełnym odkształceniem rzeczywistości.
Wszystko to kreacja, tu postawiona w opozycji do dokumentaryzmu, czyli: literatury faktu, relacji, reportażu, wywiadu, prozy dokumentalnej. Te zapisują i prezentują fakty – czasem opatrzone komentarzem, czasem zaś ułożone w beletryzujące formy, jak to ma miejsce na przykład w powieści autobiograficznej Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Inny świat.
I teraz wybieraj: co wolisz?
- Zwolennicy fikcji literackiej wskażą zapewne na wielką różnorodność form, gatunków, ujęć. Czują się zaproszeni do świata fantazji, w którym wszystko może się zdarzyć, mogą stać się świadkami różnych eksperymentów, mogą znaleźć się w każdym miejscu i czasie.
- Z kolei zwolennicy dokumentu zawsze pewni są prawdziwości tego, o czym czytają, są blisko życia, nikt im niczego nie wymyśla – mogą obserwować swoją współczesność lub historię.
Oczywiście – można lubić i to, i to. Cenić literaturę faktu i powieść realistyczną i nie przepadać za awangardowym Gombrowiczem. Albo odwrotnie – uwielbiać Gombrowicza, Witkacego, nie bez emocji czytać literaturę łagrową i lagrową, a nudzić się przy realizmie.
Groteska w kreowaniu wizji świata i człowieka
Groteska doczekała się obecnie rangi odrębnej kategorii w literaturze. Tak chcą ją traktować znawcy, tym samym dowartościowując coś, co istnieje od dawna. Obecna była już w średniowieczu, w literaturze plebejskiej, w dramacie romantycznym… W wieku dwudziestym stała się bardzo popularna w awangardowych dziełach deformujących świat rzeczywisty. Groteską posługiwali się Gombrowicz, Witkacy, Mrożek. Jest kategorią estetyczną nie tylko w literaturze, również w malarstwie, muzyce i filmie.
Dokonuje się w niej kilka zabiegów odkształcających rzeczywistość:
- miesza i łączy różne kontrastowe style, sposoby wypowiedzi, fantastykę z realizmem, tragizm z komizmem,
- parodiuje postacie, przedstawia ich karykatury lub wyolbrzymia niektóre cechy,
- zupełnie odrzuca reguły rządzące światem, a na ich miejsce wprowadza sytuacje absurdalne,
- lubi oddziaływać na odbiorcę formami ekscentrycznymi, dziwactwem i brzydotą.
Na przykład Marchołt z szesnastowiecznej literatury błazeńskiej to postać groteskowa: „krótki, a mały, a miąszy, głowę miał wielką a czoło szyrokie…”. Pamiętasz może jego „straśliwą i głupią” żonę, „też była malutka a barzo miąsza, z wielkimi cyckami, włosy jej jakby szczeciny…”. Obie postaci epatują brzydotą, ich opis wyraźnie ma wstrząsnąć czytelnikami.
Z kolei Józio w powieści Gombrowicza Ferdydurke podczas porządnego, mieszczańskiego obiadu włoży obie ręce w wazę z kompotem i będzie się w nim „obrzydliwie bebrał”. Absurd, pogwałcenie praw rzeczywistości – oto scena groteskowa.
U Witkacego całe ich zatrzęsienie – a to Widmo siedzi sobie zwyczajnie wśród żywych i popija herbatę z filiżanki (W małym dworku), a to księżna Zbereźnicka (Szewcy) prowadzi na smyczy, jak pieska – swojego wielbiciela. Zauważ, jak takie przedstawienie postaci ludzkiej, przemieszanie jej z psią deprecjonuje bohatera. Groteska ma nie tylko zadziwić, zaszokować odbiorcę. Nie tylko urozmaica dzieło, czyni je niezwykłym i pozwala na eksperymenty i fantazje.
Zapamiętaj! Groteska pomaga szukać prawdy, wręcz ją obnażać. Poprzez wynaturzenie, przez zbytnie wyeksponowanie czegoś zauważamy cechy i sprawy, które w normalnych proporcjach są niedostrzegalne.
Tradycja czy awangarda? Realizm czy deformacja?
To pytanie przeciwstawia tradycyjną technikę twórczą (realistyczną) – awangardowej, w dużej mierze opartej na deformacji świata. Obie metody mają swoich zwolenników. Obie też mają niechętnych odbiorców, takich, którzy nie chcą czytać literatury tego typu.
- Realizm – szczyci się tym, że naśladuje rzeczywistość. Bywa jej fotografią, jej wiernym lub prawie wiernym odzwierciedleniem. Świat stworzony w dziele realistycznym przejmuje reguły panujące w świecie rzeczywistym. Zdarzenia poznajemy najczęściej w układzie chronologicznym, a bohaterowie są ludźmi, których można spotkać w rzeczywistości. Realizmowi towarzyszy kategoria mimesis, określona jeszcze przez Arystotelesa, wskazująca na tę właśnie funkcję literatury: naśladowanie rzeczywistości. Do dzieł tradycyjnych, realistycznych lub zbliżonych do realizmu zaliczyć możemy powieść, nowelę, opowiadanie, dramat realistyczny. Oczywiście w obrębie narracji czy fabuły następują w drodze rozwoju tych gatunków różne przemiany, ale zawsze będą wierne rzeczywistości, według Stendhalowskiego hasła: „Powieść – to zwierciadło przechadzające się po gościńcu”.
- Deformacja świata – to odkształcenie rzeczywistości w świecie przedstawionym powieści. Reguła prawdopodobieństwa przestaje działać, za to wkraczają inne: wyobraźni, snu, fantazji. Zdeformować świat rzeczywisty bardzo łatwo – wystarczy zniekształcić jeden element i już zaczynają zachodzić różne nieprawdopodobne procesy. Literatura nadal pozostaje lustrem, ale teraz jest raczej krzywym zwierciadłem: rozciąga postacie, zmienia tło… Trochę śmieszy, ale bardziej eksponuje, ujawnia pewne prawdy. Do zabiegów deformujących świat przedstawiony należą:
- groteska (omówiona wyżej),
- absurd (sceny, wydarzenia niedorzeczne).
- Parodia – przedstawienie tego, co już istnieje, ale inaczej – z reguły w celu ośmieszenia. Jednak nie zawsze. Czasem po to właśnie, żeby przedstawić daną wypowiedź, osobę czy sytuację inaczej, w sposób nowy. Tego rodzaju parodia stała się orężem postmodernistów, którzy twierdzą, że nic nowego nie da się już stworzyć w literaturze, można tylko parodiować, przetwarzać rzeczy już stworzone.
- Oniryzm – poetyka snu. W świecie przedstawionym przestają obowiązywać reguły rzeczywistości, zastępują je reguły snu. Kto choć raz śnił, wie, o co chodzi: atmosfera snu jest niepowtarzalna, sprawy dzieją się niby naprawdę, a jednocześnie są nierzeczywiste, czasem koszmar staje się dręczący, czasem sen spełnia marzenia. Poetykę snu uwielbiają surrealiści – oni bowiem odkryli na dobre ludzką podświadomość, by wykorzystać ją w literaturze i sztuce.
- Karykatura – swoista parodia postaci. Z pewnością widzieliście karykatury polityków, aktorów lub innych sławnych ludzi w prasie. Rysunki, portrety osób… ale o nieproporcjonalnej figurze, z powiększonym nosem, nastroszoną kępą włosów. Nie są to jednak „wynaturzenia” przypadkowe – karykaturzyści bystrym okiem potrafią podejrzeć i wychwycić rzeczywiste cechy charakterystyczne danej postaci. W ujęciach literackich karykatura często towarzyszy grotesce, bywa jej głównym elementem.
- Karnawalizacja – ukazanie świata w poetyce ludowego śmiechu, wywodzącej się z kultury karnawału. W karnawałowej tradycji zawieszone zostają normalne prawa, na ich miejsce wkraczają zaś prawa ludu, ludowa wizja świata. Jedną z cech tej wizji będzie ośmieszenie oficjalnej kultury, odwrócenie prawdziwej hierarchii społecznej oraz eksponowanie fizjologicznej strony natury ludzkiej, przez kulturę wysoką uznanej za wstydliwą. Jednym z przykładów literatury, której świat poddano karnawalizacji, jest Gargantua i Pantagruel Rabelaisgo.
- Konstrukcja świata fantastycznego – czyli niemożliwego w rzeczywistości, o nadnaturalnych prawach, pełnego cudowności, baśniowych, nierzeczywistych osób i możliwości. Taki świat istnieje w baśni. Znamy go zresztą od dawna: fantastyczną fabułę zawarł Jonathan Swift w Podróżach Guliwera…, fantazję uwielbiali romantycy. Powinniśmy zwrócić uwagę na literaturę science fiction, bardzo popularną współcześnie – w niej charakterystyczną cechą świata powieści będą wykorzystanie postępu technicznego, prognozowanie skutków rozwoju nauki, próby skonstruowania świata przyszłości.
Motywując odpowiedź na pytanie: realizm czy deformacja, dobrze byłoby orientować się w powyższych sposobach budowania świata przedstawionego powieści i ich zastosowaniach. Wybór jest duży: możemy przecież w obrębie dzieł awangardowych jedne lubić (jako czytelnicy), inne nie. Zauważmy, że chodzi tu o gusta czytelnicze, nie o wartościowanie.
Nie możemy zatem napisać po prostu, że denerwuje nas Witkacy i dlatego marna to literatura. Możemy napisać, że lepiej czujemy się w świecie dramatu realistycznego, gdzie kawa pachnie kawą, trup to trup, a kochanek to kochanek.
Na temat wyższości awangardy nad realizmem lub odwrotnie zamilknijmy. Lepiej popisać się znajomością struktury utworu (np. powieści), by dobrze ją zakwalifikować, umieć stwierdzić, czy jest realistyczna czy nie. W tym celu, po prostu, przypatrzcie się wszystkim elementom świata przedstawionego.
Świat przedstawiony powieści
1. bohaterowie
2. akcja (zdarzenia)
3. narrator
4. czas i przestrzeń (CHRONOTOP)
- Narrator może należeć do świata powieści (np. sam jest jednym z bohaterów) lub być usytuowany całkowicie poza nią (w trzeciej osobie, zdystansowany, obiektywny, wszechwiedzący). Oba przykłady znajdziecie np. w Lalce Prusa. Narrator zanurzony w świecie powieści to Rzecki jako autor Pamiętników starego subiekta, w pozostałych partiach powieści spotykamy się z narracją trzecioosobową, „przezroczystą”.
- Bohaterowie to osoby występujące w powieści: bywają pierwszo- i drugoplanowe, aktywne lub bierne, charakteryzowane bezpośrednio lub pośrednio (poprzez czyny). Ocena ich prawdopodobieństwa nie powinna budzić wątpliwości. W utworach awangardowych konstrukcje postaci bywają bardzo interesujące: Witkacy na przykład zmienia im co chwila sposób wypowiedzi, mogą zamieniać się ze sobą rolami, Beckett – umieszcza ich w kubłach na śmieci, Gombrowicz „odmładza” i potrafi trzydziestoletniego Józia uczynić uczniem…
- Akcja – ciąg zdarzeń (a czasem ich brak) także może być prawdopodobny lub nie. Zakłóceń w kolejności zdarzeń, tego, że są one przekazywane niechronologicznie lub częściowo niejasne – nie traktujmy jako cechy awangardowej. Są to dość tradycyjne już zabiegi autorskie i nie mają wiele wspólnego z deformacją świata. Należy raczej spojrzeć na układ przyczyn i skutków – czy jest zgodny z naszym doświadczeniem i poczuciem realności, czy też sugeruje, że to baśń, sen, fantazja?
Argumenty zwolenników realizmu
Czytelnik ma sporo argumentów na obronę realizmu – wkraczając w świat tej prozy, wiele uczy się o danym czasie, przestrzeni, społeczeństwie, naturze ludzkiej. Może być świadkiem wartkiej akcji, przyglądać się złożonym osobowościom postaci. Zasada prawdopodobieństwa obowiązuje tu bez względu na czas i miejsce – tak samo w prozie współczesnej, jak i w powieści historycznej. Wspólną cechą powyższych tytułów jest fakt, że w swych granicach stwarzają iluzję rzeczywistości, w którą wchodzi odbiorca. Nie znaczy to oczywiście, że są takie same. Różnią się kompozycją, można wskazać różne zabiegi autorskie inaczej modelujące powieściową rzeczywistość.
Na przykład:
- w Lalce Prus stwarza dwugłos narracji. Poza tym warte podkreślenia w tej prozie są: dbałość o realizm topografii, faktów i szczegółów przedstawionej przestrzeni.
- Żeromski w swojej prozie odchodzi od ścisłego realizmu i „przezroczystej” narracji. Ludzie bezdomni są przykładem powieści modernistycznej. Narrator włącza się w widzenie świata – narracja bywa subiektywna, nasycona emocjonalnie. W toku akcji zdarzają się luki, niewyjaśnione miejsca, losy bohaterów poznajemy „wyspowo”, bez zachowania ciągłości zdarzeń.
- Nałkowska w Granicy stosuje jeszcze inny zabieg. We wstępie powieści informuje o jej finale. Świadomie rezygnuje z podsycania ciekawości odbiorcy rozwojem akcji. Fabułę poznajemy poprzez retrospekcję, ale dzięki temu uwaga czytelnika skupia się na analizie psychiki postaci, na refleksji filozoficznej, a nie na śledzeniu akcji.
Argumenty o lekturach dla zwolenników awangardy
- Powieści Kafki otwierają przed czytelnikiem świat ukształtowany na podobieństwo snu, męczącego koszmaru, od którego trudno się uwolnić (Proces): przestrzeń – labirynty strychów, niespodziewane przejścia, ludzie, niewyjaśnione działania – wszystko to osacza bohatera, stwarzając oniryczną, senną atmosferę;
- W Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa nakłada się na siebie kilka warstw czasu, współgra kilka typów narracji. Głównym zabiegiem deformującym rzeczywistość jest jednak wprowadzenie w czas i przestrzeń realnej Moskwy postaci i osób baśniowych, nadprzyrodzonych, a co za tym idzie: zdarzeń i przestrzeni nierealnych. Lot Małgorzaty nad Moskwą, bal Szatana, czary w Variétés, kot Behemot, cała świta szatańska mogłaby sugerować, że mamy do czynienia z zupełnie niepoważną książką. Nic bardziej mylnego – czytelnicy Bułhakowa wiedzą, że irracjonalny świat posiada władzę nad tym realnym, jest potężniejszy i jest w stanie odsłonić najgłębsze prawdy o człowieku, miłości, Bogu, władcy…
- W scenach Becketta na uwagę zasługuje skromność scenografii i programowe ubóstwo rekwizytów. Postacie są dziwne i dziwnie usytuowane: a to zakopane w ziemi lub umieszczone w kubłach na śmieci albo stróżujące dzień i noc przy kamieniu i krzaku (Czekając na Godota). Światem tej dramaturgii rządzą absurd i groteska, zdarzenia są zredukowane do minimum, a problematyka głęboko filozoficzna. Tragizm istnienia, bezsens śmierci (przedstawionej tu groteskowo), wartości w życiu ludzkim. Przy sztukach Becketta mówi się o „antyteatrze”, a krytycy wpisują też jego twórczość w krąg postmodernizmu;
- Twórczość Brunona Schulza (Sklepy cynamonowe) w dużej mierze wykorzystuje poetykę oniryzmu. Domy jak ze snu, posiadają fizjonomię, ulice plączą się w zadziwiających kierunkach, otwierają się podwoje zamkniętych budynków, można też znaleźć się nagle w podróży międzygwiezdnej. Jak ze snu wyłaniają się postacie kobiece czy też osoba ojca, przedmioty martwe przestają być martwe, wpływają na życie człowieka. Przy prozie Schulza spotkasz zapewne pojęcie „mitologizacji”. Jest to świadome kształtowanie świata przedstawionego, tak by stał się mitem, ucieczką od realnej rzeczywistości, od prawdziwej cywilizacji. Osoby i rzeczy stają się częściami mitologii, mają określony sens (ciotka Agata – wnosi pierwiastek cielesności, biologiczności, rozrodczości człowieka);
- W przypadku prozy Gombrowicza konieczna będzie znajomość kategorii Formy. Pisarz utworzył ją, poszukując prawdy o człowieku, dobijając się o to, co autentyczne, wolne od fałszu. Pragnął znaleźć coś czystego, nieskażonego, lecz obserwując ludzi, znalazł jedynie powielone schematy, stereotypy. Znalazł Formę, zauważył, że już u progu życia wchodzimy – w gotowe „odlewy” i nie możemy z nich się wydobyć. Zresztą nie chcemy, bo dzięki Formie jesteśmy rozpoznawani i klasyfikowani. Tę Formę pokazuje Gombrowicz w wielu swoich utworach (m.in. w Ferdydurke), korzystając z absurdu i groteski, one bowiem najlepiej potrafią ową Formę unaocznić;
- By zrozumieć dramaty Witkacego, potrzebujemy z kolei pojęcia Czystej Formy. Jest to jego idea i cel, który stawiał utworom scenicznym. Nie dawał im prawa do przedstawienia jakichkolwiek treści – żadnego iluzjonizmu, żadnego „udawania” rzeczywistości, żadnych sensownych związków przyczyny i skutku. Czysta Forma ma epatować, oczarować i zadziwiać odbiorcę, doprowadzić do przedziwnie metafizycznego przeżycia. I dlatego obserwujemy, jak pisał Witkacy – „mózg wariata na scenie”, zjawiska absurdalne i niemożliwe, postacie groteskowe. Takie eksperymenty z formą pozwalają działać na odbiorcę;
- w dramatach i opowiadaniach Mrożka (Tango) znajdziesz sporo groteski, absurdu, parodii – innymi słowy mamy tu świat zdeformowany, choć pełen humoru, satyry. Ma ona na celu: pokazać zniewolenie człowieka, ciągłą walkę jednostki z otaczającą ją rzeczywistością. Wydarzenia z Mrożkowych utworów są zupełnie zrozumiałe, choć wydają się zwariowane. Katafalk w środku pokoju, Stomilowie „zatrzymani” w młodzieńczym buncie, Artur – współczesna odmiana bohatera romantycznego, wielki nadmuchany słoń udający prawdziwego w zoo, wesele przyszłości – z głowicami atomowymi zamiast noża albo deski z płotu w rękach skłóconych biesiadników – wiemy, że takich realiów nie ma, ale czy istotny jest „strój” danej rzeczy? Bunt i konflikt pokoleń, zwycięstwo tępej siły nad intelektem, fałsz, nienawiść – na pewno istnieją, są realne.
Najważniejsze utwory
Dla zwolenników tradycji i realizmu:
Literatura powszechna
• Stendhal – Czerwone i czarne,
• Honoriusz Balzak – Komedia ludzka,
• Gustaw Flaubert – Pani Bovary,
• Lew Tołstoj – Wojna i pokój,
• Tomasz Mann – Czarodziejska góra,
• Karol Dickens – Klub Pickwicka.
Literatura polska
• Bolesław Prus – Lalka, Emancypantki;
• Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem;
• Henryk Sienkiewicz – Rodzina Połanieckich;
• Maria Dąbrowska – Noce i dnie;
• Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni, Przedwiośnie, Wierna rzeka;
• Zofia Nałkowska – Granica;
• Maria Kuncewiczowa – Cudzoziemka;
Powieść historyczna
• Józef Ignacy Kraszewski – Dwie królowe;
• Henryk Sienkiewicz – Trylogia, Krzyżacy;
• Bolesław Prus – Faraon;
• Stefan Żeromski – Popioły.
Literatura faktu:
• Gustaw Herling-Grudziński – Inny świat (powieść autobiograficzna);
• Kazimierz Moczarski – Rozmowy z katem (wywiad),
• Zofia Nałkowska – Medaliony, Dzienniki czasów wojny;
• Hanna Krall – Zdążyć przed Panem Bogiem (reportaż);
• Aleksander Wat – Mój wiek.
Pamiętnik mówiony (wspomnienia)
• Leopold Tyrmand – Dziennik 1954
• Gustaw Herling-Grudziński – Dziennik pisany nocą
Dla zwolenników awangardy:
• Franz Kafka – Proces, Zamek;
• Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata;
• Samuel Beckett – Czekając na Godota, Końcówka;
• Bruno Schulz – Sklepy cynamonowe;
• Witold Gombrowicz – Ferdydurke, Operetka;
• Witkacy – Szewcy, W małym dworku;
• Sławomir Mrożek – Tango
Gdzie szukać groteski?
XIX wiek
• Adam Mickiewicz – Dziady (Wielka Improwizacja);
• Zygmunt Krasiński – Nie-Boska komedia.
XX wiek
• Bruno Schulz – Sklepy cynamonowe;
• Michał Bułhakow – Mistrz i Małgorzata;
• Witold Gombrowicz – Mistrz i Małgorzata;
• Witkacy – Szewcy;
• Sławomir Mrożek – Tango.
Zobacz: