Różne sposoby pisania o getcie. Porównaj sposób ukształtowania narracji w załączonych fragmentach Medalionów Zofii Nałkowskiej i Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall.
Jeśli ktoś nie lubi rozważania zagadnień teoretycznoliterackich, na dotychczasowej maturze mógł tego bez większego trudu uniknąć. Na nowej maturze też będzie to możliwe, ale jedynie na poziomie podstawowym. Polecenia na poziomie rozszerzonym zmuszają już do analizy organizacji tekstu, czyli narracji, kompozycji, języka itp. Zwłaszcza narracji warto przyjrzeć się dokładniej – poprzez nią przecież poznajemy wszystkie elementy świata przedstawionego: zdarzenia, postacie, cechy samego narratora. Aby się dobrze przygotować:
- powtórz terminologię teoretycznoliteracką związaną z kwestią narracji,
- zwróć szczególną uwagę na sposób ukształtowania narracji w utworach epickich obowiązujących na poziomie podstawowym (na liście lektur z Informatora znajduje się np. Zdążyć przed Panem Bogiem). Znaną już lekturę będzie Ci łatwiej analizować.
Konspekt realizacji
Jak zacząć
- Od tego, co łączy fragmenty przeznaczone do analizy. Dlaczego zostały ze sobą zestawione? Odpowiedź na to pytanie będzie dobrym punktem wyjścia do dalszych rozważań, już dotyczących istoty problemu (czyli w tym przypadku narracji).
- Od tego, co najważniejsze w temacie, czyli sposobów ukształtowania narracji. Z jakimi typami narracji spotykamy się najczęściej? Jak ma się do nich narracja w analizowanych fragmentach?
- Też od narracji, ale inaczej. Zastanów się, jaki wpływ ma sposób ukształtowania narracji na kreacje bohaterów, obraz świata przedstawionego, a w rezultacie na wymowę utworu. Spróbuj postawić jakąś tezę dotyczącą załączonych tekstów.
Strategie rozwinięcia
Pamiętaj: punktem wyjścia wszelkich rozważań nie będą całe utwory, ale ich fragmenty. Nie tylko dlatego, że Medaliony mogą być Ci nieznane (nie ma ich na liście lektur na poziom podstawowy). Organizację tekstu, a zwłaszcza narrację, jesteś w stanie opisywać tylko w odniesieniu do konkretnego tekstu. W wybranym do analizy fragmencie mogą na przykład pojawić się jakieś szczególne cechy, które są mniej widoczne w całości utworu, albo nie pojawią się, takie, które w innych fragmentach dominują.
Analizę ukształtowania narracji można przeprowadzić na kilka sposobów. Ważne będą na przykład takie kwestie:
- Kto mówi w utworze? Czy to jedna osoba, czy więcej osób? Co o nich wiemy?
- Jakie są relacje między narratorem a bohaterem?
- Jakie fakty przedstawia narrator? W jaki sposób? Szczegółowo czy nie? Opisom towarzyszą jakieś refleksje, czy narrator z nich rezygnuje?
- Jaki jest układ treści? Uporządkowany czy chaotyczny? Z czego wynika taka a nie inna kompozycja?
- Jakim językiem posługuje się narrator? Czy powtarzają się jakieś szczególne konstrukcje?
Oczywiście, układ pracy nie musi być zgodny z tą propozycją. Zazwyczaj w rozważaniach eksponuje się to, co jest w danym przypadku najważniejsze.
Jak zakończyć
Podsumowaniem! W końcowych wnioskach zbierz najważniejsze podobieństwa i różnice między fragmentami; zwłaszcza te dotyczące ukształtowania narracji. Postaraj się zinterpretować je w odpowiednich kontekstach, np. teoretycznoliterackim (typy narracji) czy historycznoliterackim (inne utwory o wojnie i okupacji).
Przykład realizacji
Życie przerosło wyobraźnię – tak można powiedzieć o wydarzeniach XX wieku, zwłaszcza o II wojnie światowej. Stąd w literaturze dotyczącej tego czasu wyraźnie widoczny jest odwrót od fikcji literackiej. Autorzy za ciekawszy uznają dokumentaryzm, zapisywanie faktów i to najlepiej widzianych z jakiejś perspektywy osobistej. Ta tendencja jest widoczna w załączonych fragmentach „Medalionów” Zofii Nałkowskiej i „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall.
Obydwa teksty można zaliczyć do nurtu literatury dokumentalnej, łączy je dodatkowo tematyka: getto, zagłada Żydów. O podobnych rzeczach mówią one jednak w inny sposób. U Nałkowskiej żydowską tragedię oglądamy oczami świadka. „Kobieta cmentarna” jest „z tej strony muru”, jej wiedza jest więc cząstkowa, ograniczona. Na dodatek fakty zostają przefiltrowane przez świadomość bohaterki, jej emocje (łatwe łzy) i poglądy (wpływ niemieckiej propagandy). Inaczej jest w drugim utworze: rzeczywistość getta przedstawia Żyd, uczestnik wydarzeń. Rozmówcą Hanny Krall był Marek Edelman, jedyny żyjący członek sztabu ŻOB-u (Żydowska Organizacja Bojowa) w czasie powstania w getcie.
Tej informacji nie ma, oczywiście, w załączonym fragmencie, ale pamiętaj, że obowiązuje Cię znajomość „Zdążyć przed Panem Bogiem”.
Inny jest także czas rozmowy. „Kobieta cmentarna” opowiada o rzeczach, które dzieją się tu i teraz. Świadczy o tym m.in. używanie czasu teraŹniejszego („same Niemcy to mówią”, „dla nich nie ma żadnego ratunku”). Rozmówca Hanny Krall wyraźnie podkreśla dystans czasowy dzielący go od tamtych wydarzeń, i to nie tylko stosując czas przeszły. Podobną funkcję pełni na przykład zaimek „wtedy” („Czy ty wiesz, czym był wtedy chleb”). W takiej sytuacji relacja staje się ciągiem retrospekcji.
W obydwu utworach wypowiadają się dwie osoby: jedną jest świadek, drugą jego rozmówca. U Nałkowskiej z „kobietą cmentarną” rozmawia narrator. Warto zauważyć, że choć wyraźnie się ujawnia i bierze udział w rozmowie („Zdawała się urażona mymi słowami naiwnej perswazji”), przytacza w postaci mowy niezależnej jedynie słowa bohaterki. U Nałkowskiej te dwa punkty widzenia są wyraźnie odmienne. Fakty związane z zagładą ¯ydów zostają skomentowane na dwa sposoby: przez „kobietę cmentarną” i przez narratora – kogoś o większej wiedzy i umiejętności ujrzenia w jednostkowej tragedii ogólniejszej zasady ludzkiej egzystencji. Analizowaną różnicę dodatkowo podkreśla odmienność języka. W wypowiedziach „kobiety cmentarnej” pojawia się mowa potoczna – krótkie zdania, ubogie słownictwo, nawet błędy językowe („niechby tylko Niemcy wojnę przegrały”). Podkreśla to prawdziwość relacji i emocji bohaterki, pomaga też ją scharakteryzować (jest prostą kobietą). Diametralnie różny jest język narratora: zintelektualizowany (widać to w końcowych refleksjach), choć generalnie oszczędny, zwięzły. Opis „kobiety cmentarnej” zbliża się wręcz do behawioryzmu – narrator ogranicza się do zrelacjonowania zachowania bohaterki i przytoczenia jej wypowiedzi, pozostawiając czytelnikowi ewentualne wnioski dotyczące psychiki kobiety.
W „Zdążyć przed Panem Bogiem” pytania zadaje reporterka, którą można utożsamić z autorką (wskazywałoby na to użycie żeńskiej formy „nie jestem pewna”). Utwór ma cechy wywiadu, jest to jednak wywiad o tyle nietypowy, że pozbawiony oficjalności, mający charakter żywej rozmowy. Reporterka swoimi komentarzami i pytaniami stara się sprowokować rozmówcę do opowiedzenia o wydarzeniach z przeszłości, ale też do ujawnienia ukrytych treści jego psychiki. Rozmówcy zwracają się do siebie per „ty”, choć użyte przez Edelmana sformułowanie „moje dziecko” może świadczyć o różnicy wieku. To jednak jedyne miejsce podkreślające dystans, przy czym rozmówców dzieli tu nie tyle wiek, ile suma życiowych doświadczeń. Reporterka komentuje wspomnienia swego rozmówcy, zastanawia się nad kształtem wypowiedzi („nie jestem pewna, czy w ogóle istnieje tu jakiś wątek”). Właśnie ta autotematyczna refleksja może wskazywać, że anonimowa „ona” jest pisarką. Analizowany fragment nie jest zresztą jednorodny. Obok fragmentu rozmowy występują wspomnienia Edelmana wyrażone za pomocą mowy pozornie zależnej. Wzmacnia to wrażenie autentyczności opisywanych wydarzeń.
Pewna niejednorodność formalna jest zresztą cechą obydwu utworów. Fragment „Medalionów” można uznać za opowiadanie, choć ma też cechy reportażu, a nawet eseju (końcowe refleksje). Reportażem można nazwać także „Zdążyć przed Panem Bogiem”. Taki synkretyzm formy, zacieranie granic pomiędzy gatunkami często występuje w literaturze współczesnej.
Poważna różnica jest widoczna w kompozycji analizowanych fragmentów. „Medaliony” cechuje ład, uporządkowanie – narrator starannie selekcjonuje fakty, które stają się dla niego Źródłem refleksji. Wprowadza – choć oszczędnie – pewne szczegóły dotyczące sytuacji rozmowy (np. to, że ma ona miejsce na cmentarzu). Zupełnie inna jest relacja świadka w „Zdążyć przed Panem Bogiem” – fragmentaryczna, chaotyczna. Nie bez powodu! Właśnie tak układa się rozmowa – trudno przecież z góry zaplanować reakcje i odpowiedzi drugiej strony. Właśnie tak układają się także wspomnienia w ludzkiej pamięci, składające się z nieuporządkowanych chronologicznie epizodów. Stąd w analizowanym fragmencie „Zdążyć przed Panem Bogiem” dygresje, przerywanie toku wypowiedzi, zastanawianie się nad przywoływanymi faktami („Czekaj, dlaczego właściwie stałem zawsze z tej strony?”). We fragmencie pojawia się zresztą wyraźna deklaracja tłumacząca ten brak ładu. Oddziela się „pisanie o pamiętaniu” od „pisania historii”, która może być uporządkowana, bo nie mówi o wydarzeniach z punktu widzenia jednostki. Hanna Krall nie pisze nic o okolicznościach, w jakich rozmawia z Edelmanem. Ważne są wspomnienia rozmówcy – relacja bardzo osobista, emocjonalna.
Ze sposobem ukształtowania narracji ściśle łączy się zastosowany przez autorów język. W obydwu fragmentach pojawiają się elementy kolokwialne, wskazujące na żywą mowę. Wzmacnia to prawdziwość relacji. Dramatyzm wspominanych wydarzeń jest podkreślany przez stosowanie krótkich zdań, zdań urywanych czy nawet nieuporządkowanych składniowo wyliczeń („Pięciu chłopców, grób, Stasiek, Adam, «Międzynarodówka»…”).
Obydwa analizowane fragmenty są dowodem dominacji dokumentaryzmu, choć różnymi w charakterze. Utwór Nałkowskiej cechują powściągliwość i uporządkowanie, utwór Hanny Krall jest zapisem chaotycznej pamięci. W obydwu utworach zatarciu uległa – choć w różnym stopniu – tradycyjna literackość, w tym i sposób ukształtowania narracji. Nie ma miejsca dla wszechwiedzącego narratora w sytuacji, gdy prawd jest tyle, ilu świadków i ofiar.
Użyj sformułowań
• Retrospekcja, dygresyjność
• Reportaż, wywiad, dokument beletryzowany, literatura faktu
• Utwór synkretyczny, niejednorodny formalnie
• Mowa zależna, mowa niezależna, mowa pozornie zależna
• kolokwializm
• Perspektywa osobista, zapis stanu pamięci, świadomość indywidualna
Ważne pojęcie
Mowa pozornie zależna – sposób prezentowania wypowiedzi, pozwalający pokazać świat z punktu widzenia bohatera. Wypowiedź ma kształt mowy zależnej – brakuje zaznaczenia, że słowa bohatera są przytaczane, nie ma graficznego oddzielenia wypowiedzi narratora i bohatera. Jednocześnie czytelnik ma świadomość, że to właśnie bohater się wypowiada (często podkreśla to dodatkowo odmienność elementów językowych, czyli indywidualizacja języka).
Zobacz:
Wyjaśnij genezę i znaczenie tytułu oraz motto utworu Zofii Nałkowskiej pt. Medaliony
Omów kompozycję utworu Hanny Krall Zdążyć przed panem Bogiem
Jakie przesłanie, jaką problematykę spotyka czytelnik w Zdążyć przed Panem Bogiem?