Jaką wizję człowieka przedstawia Wisława Szymborska w wierszu pt. Cebula? Zinterpretuj ten utwór.
Wisława Szymborska
Cebula
Co innego cebula.
Ona nie ma wnętrzności.
Jest sobą na wskroś cebula
do stopnia cebuliczności.
Cebulasta na zewnątrz,
cebulowa do rdzenia,
mogłaby wejrzeć w siebie
cebula bez przerażenia.
W nas obczyzna i dzikość
ledwie skórą przykryta,
inferno w nas interny,
anatomia gwałtowna,
a w cebuli cebula,
nie pokrętne jelita.
Ona wielokroć naga,
do głębi itympodobna.
Byt niesprzeczny cebula,
udany cebula twór.
W jednej po prostu druga,
w większej mniejsza zawarta,
a w następnej kolejna,
czyli trzecia i czwarta.
Dośrodkowa fuga.
Echo złożone w chór.
Cebula, to ja rozumiem:
najnadobniejszy brzuch świata.
Sam się aureolami
na własną chwałę oplata.
W nas – tłuszcze, nerwy, żyły,
śluzy i sekretności.
I jest nam odmówiony
idiotyzm doskonałości.
Wyjaśnienie zadania
W tym przypadku masz do czynienia z typową interpretacją skierowaną. Wiersz ma Ci posłużyć jako punkt wyjścia do napisania minieseju o współczesnym człowieku, jego rozumieniu i poszukiwaniach własnego człowieczeństwa. W tym temacie konieczne wydaje się jednoczesne interpretowanie treści i analiza, ze szczególnym uwzględnieniem nasyconych treścią metafor i neologizmów. Pewne tropy interpretacyjne podsuwa samo sformułowanie tematu – paradoksalnie, bohaterem wiersza jest człowiek, a nie tytułowa cebula! Swoje rozważania możesz jednak, idąc za pomysłem poetki, ująć w formę porównania między człowiekiem a cebulą. Zastanów się, co decyduje o wyższości człowieka – o tym poetka mówi niejako między słowami utworu.
Warianty wstępu
Wariant 1
Możesz zacząć od ogólnej refleksji o tym, że nauka, literatura, a zwłaszcza poezja, od zawsze szukały odpowiedzi na pytanie: kim jest człowiek? Człowieczeństwo, jego istota stanowiły zawsze intrygującą i nie do końca zbadaną tajemnicę, zagadkę, która jest wyzwaniem zarówno dla artysty, jak i filozofa. O człowieku pisano poważnie, wzniośle, ale także żartobliwie, prowokacyjnie. Wiersz Szymborskiej w ciekawy sposób łączy te dwie konwencje. Godne uwagi jest także to, że liryk podsuwa jedynie pewne przemyślenia, ale nie daje gotowych, może zbyt łatwych odpowiedzi.
Wariant 2
Wyjdź od „szokującego” pomysłu Szymborskiej. Cebula i człowiek – dwa byty wydawałoby się niemożliwe do porównania, diametralnie różne. Czemu więc ma służyć ich zestawienie? Dlaczego poetka wybrała tak niekonwencjonalny pomysł? Te lub inne pytania retoryczne mogą pojawić się w Twoim wstępie. Wiersz Szymborskiej w pierwszym odczytaniu to jedynie poetycki żart, ale może warto poszukać w nim jakiejś głębszej refleksji? Może wrażliwemu odbiorcy ujawni on swoje filozoficzne drugie dno? Warto chyba przemyśleć, co nowego w nas samych może odkryć karkołomne porównanie Szymborskiej.
Wariant 3
O człowieku można mówić i pisać w nieskończoność. Potocznie mówimy często: „człowiek przez duże C”, „człowiek to brzmi dumnie”. Większość utworów poszukuje humanistycznych wartości, definiujących człowieczeństwo, zwykle w takich dziedzinach jak psychologia, etyka i moralność. Szymborska natomiast odsłania całą niekonwencjonalność własnego myślenia i pisarskiej weny, proponując porównanie dwóch bytów: cebuli i człowieka. Nasza noblistka szuka wyznaczników człowieczeństwa właściwie w samej ontologii, w samej egzystencji i strukturze. Jednocześnie głębokie, często gorzkie filozoficzne przesłania, w pewien sposób oswaja i „osładza”, nadając im formę humorystyczną. Może właśnie ten półuśmiech jest dodatkową zachętą do poszukiwania własnej ludzkiej tożsamości…
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Zauważ, że w tym utworze mamy do czynienia ze świadomym połączenie liryki opisu i dyskursu filozoficznego. Świadczyć o tym może obecność komentarzy odautorskich (ironicznych), np. „cebula, to ja rozumiem”, „udany cebula twór”.
Koniecznie podziel się spostrzeżeniem, że całą materię wiersza przenika ironia, a nawet autoironia autorki wobec siebie jako przedstawicielki rodzaju ludzkiego.
Po tych wstępnych uwagach wymień atrybuty cebuli, takie jak: jednorodność, pozorna doskonałość, do końca zdefiniowana istota „cebuliczność”. Twór udany, lecz nieskomplikowany, godny podziwu w swej prostocie, a nawet prymitywizmie. Zwróć uwagę na użyte ironicznie wyszukane metafory, na przykład „dośrodkowa fuga”.
Następnie przejdź do atrybutów człowieka ukazanych w tym utworze. Będą to: nieharmonijność, turpistyczne ujęcie istoty ludzkiej jako „obczyzny i dzikości ledwie skórą przykrytej”.
Aby Twoja praca była ciekawsza, możesz porównać fragment wiersza Szymborskiej „tłuszcze, nerwy, żyły” z wierszem Zbigniewa Herberta Apollo i Marsjasz. U Herberta cierpienie Marsjasza obdzieranego ze skóry jest bardziej wyraziste i ludzkie niż chłodna, precyzyjna sztuka Apollina.
Przejdź do części refleksyjnej swojej pracy. Zadaj sobie pytanie: czy naprawdę cebula jest doskonalsza od człowieka? Co Ty sądzisz na ten temat: gdybyśmy byli idealni, można by nas było podziwiać, ale nie byłoby miejsca na konflikty, rozterki, twórczość czy rozwój.
Czemu służy metafora „idiotyzm doskonałości”? Przecież dążenie do doskonałości to nasz cel, może jednak niekoniecznie chcemy zbliżyć się do cebuli? Może we wszystkich naszych zmaganiach, w trudnościach z poznaniem samego siebie i świata jest coś wartościowego? W przeciwieństwie do prostej cebuli człowiek jest naturą bardziej złożoną, ale nasz bunt i niezgoda na samych siebie jest czynnikiem rozwoju nas samych i postępu cywilizacji.
Wariant 2
Zwróć uwagę na to, że dominantą w wierszu jest celowy zabieg – zasada kontrastu występująca w porównaniu człowieka i cebuli. Zastanów się, czy rzeczywiście poetka opowiada się za wyższością cebuli nad człowiekiem, ukazując fizyczną „brzydotę” człowieka. Zwróć także uwagę na jakże ważną w tym wierszu opozycję świat kultury – świat natury.
- Świat natury, który reprezentuje cebula, jest prosty, doskonały w swych proporcjach i jednorodności. Jednak aby podziwiać „cebuliczność”, trzeba wyjść ponad poziom cebuli – to paradoks, prawda? Świat natury jest wygodny, nie stawia pytań, pozwala się po prostu podziwiać.
- Świat kultury – człowiek należy do tego świata, jak i do poprzedniego. Dlatego właśnie jest w nim „inferno interny”, ale i „dzikość i obczyzna skórą przykryta”. Dlatego też człowiek jest pełen wiecznych konfliktów i dylematów, zmaga się i wadzi z samym sobą.
Z łatwością zauważysz, że mimo pozornego zachwytu nad cebulą, wiersz jest apoteozą człowieka i człowieczeństwa. Wyznacznikiem człowieka staje się właśnie jego niedoskonałość: pobudzająca do walki, rozwoju, pracy nad sobą, tworząca postęp w kulturze i cywilizacji. Gdybyśmy byli „idiotycznie doskonali”, być może nigdy nie wyszlibyśmy z jaskini.
Wariant 3
Tradycyjna analiza strofa po strofie również może przynieść bardzo dobre rezultaty. Ma bardzo ważną zaletę – nie pozwala pogubić się w rozważaniach czy pominąć jakiejś ważnej myśli. Gdy analizujesz tekst wybiórczo, „skaczesz” po nim, możesz pominąć którąś z trafnych uwag, które przyszły Ci do głowy, nadmiernie skupiając się na którymś tropie interpretacyjnym. Analiza strofa po strofie pozwoli Ci ogarnąć całość.
Cebula jest jednorodna, zawsze taka sama, niezłożona. Tylko dlatego mogłaby „wejrzeć w siebie bez przerażenia”. Przeciwnie człowiek. Boimy się prawdy o sobie, niechętnie się odsłaniamy, gdyż w przeciwieństwie do trywialnej cebuli, mamy świadomość dobra i zła. Cebula jest „cebulasta” i „cebuliczna”, ale człowiek może nie zawsze jest ludzki. Tylko człowiek, obdarzony umysłem ma problemy z własna tożsamością.
W drugiej strofie mamy turpistyczny, jakby wzięty rodem ze średniowiecza, obraz człowieka. Zanurzamy się w nie zawsze estetyczną fizjologię. Zwraca jednak uwagę połączenie atrybutów fizycznych i psychicznych: obczyzny i skóry, jelit i wnętrzności oraz piekła. „Anatomia gwałtowna” obrazuje nie tylko cechy fizyczne, ale i psychologiczne.
Trzecia strofa jest rzekomą apoteozą cebuli. Zwróć uwagę na wykorzystanie języka filozoficznego w opisie, na przykład „byt niesprzeczny cebula”. Rangę warzywa mają też podnieść pozornie wysmakowane metafory, takie jak „dośrodkowa fuga”. Jednakże wartość człowieka możemy określić właśnie jako zaprzeczenie zawsze takiej samej „cebuliczności”. Tylko oryginalność, indywidualność, choćby niedoskonała, jest wartością .
Charakterystyczna dla Szymborskiej jest metafora występująca w puencie wiersza: „idiotyzm doskonałości”. Przypomnij inny wiersz Szymborskiej pt. Miniatura średniowieczna. Poetka uznaje świat doskonały, piękny i uporządkowany za sztuczny i nierzeczywisty. Brzydota, niedoskonałość przybliżają nas do prawdy, która nie musi wcale być ładna i budząca zadowolenie. Właśnie brak doskonałości warunkuje rozwój człowieka, rozwój, który nie stał się udziałem żadnego innego gatunku.
Warianty zakończenia
Wariant 1
Wiersz jest w całości obroną, apologią człowieczeństwa. Człowieczeństwa pojętego jako walk, zmaganie się z samym sobą, wątpliwościami i rozterkami. Wyznacznikiem człowieczeństwa staje się świadomość własnej niedoskonałości, ale też wola działania. Nie może być doskonałe to, co istnieje w ciągłym procesie rozwoju. Jenak niedoskonałe może być jednostkowe, indywidualne, a przez to ciekawe. Właśnie bunt, niezgoda, ale i refleksyjność decydują o wartości człowieka jako istoty twórczej, rozwijającej się.
Wariant 2
Zestawienie łatwej doskonałości cebuli i trudnej niedoskonałości człowieka każe nam zastanowić się nad sensem konstrukcji wiersza. Opis artystyczny cebuli, a także celowe pseudofilozoficzne uzasadnienie jej doskonałości każe nam zastanowić się nad istotą własnego człowieczeństwa, nad tym, co decyduje o naszej ludzkiej godności i niepowtarzalności.
Wariant 3
W wierszu Szymborskiej cebula jest uosobieniem porządku natury. Natomiast człowiek istnieje na pograniczu dwóch światów, świata natury i świata kultury. Mimo pozornej doskonałości cebula jest trywialna, a człowiek mimo pozornej brzydoty, intrygujący przez swój olbrzymi potencjał. Możesz też zakończyć pracę swoistym paradoksem: cebula nie może widzieć ludzkiej brzydoty, natomiast dopiero człowiek, z pozycji swego intelektu i estetycznej wrażliwości może dostrzec coś w cebuli. Może też dostrzec coś w sobie samym, we własnej naturze. Bowiem refleksyjny umysł wyróżnia człowieka spośród innych bytów i daje mu nad nimi przewagę.
Ważne!
Staraj się wytropić odwołania do tradycji. Zauważ, że problem poruszony przez Szymborską odnosi się do odwiecznego rozdźwięku między duszą a ciałem. Już w sonetach Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego mówi się o walce człowieka ze światem, szatanem i własnym ciałem. Szymborska jednak sytuuje ten konflikt nie w sferze metafizyki, ale egzystencji.
Na koniec zaś postaraj się sformułować przesłanie wiersza: ten poetycki żart jest jednak wołaniem o dowartościowanie samego trudu i wysiłku człowieka w dążeniu do doskonałości. Być może, nawet nasze słabości i ich przezwyciężanie są najbardziej wzniosłą cechą człowieka i nadają sens ludzkiej kondycji.
Za to dostałbyś punkty
- wyliczenie metafor i omówienie ich funkcji w wierszu;
- dostrzeżenie języka artystycznego i języka filozoficznego;
- określenie dominanty kompozycyjnej wiersza – zasada kontrastu między człowiekiem a cebulą;
- wyliczenie atrybutów pozornej doskonałości cebuli;
- wyszukanie atrybutów człowieka i wskazanie ich wartości w kontraście do cebuli;
- ukazanie roli opisu i odautorskich komentarzy w liryku;
- rozwinięcie refleksji na temat metafory obecnej w puencie wiersza „idiotyzm doskonałości”;
- odwołania do innych tekstów literackich, ukazujących człowieka w konwencji poważnej lub humorystycznej;
- wskazanie typowych cech obrazowania i wartościowania w liryce Szymborskiej.
Konteksty
- Zdumienie Wisławy Szymborskiej – autorka zastanawia się nad jednostkowością i niepowtarzalnością ludzkiego bytu w danym czasie i miejscu.
- Miniatura średniowieczna Wisławy Szymborskiej – autorka buntuje się przeciwko wyidealizowanej, upiększonej i nierzeczywistej wizji świata.
- Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa Herberta – autor poszukuje wyznaczników człowieczeństwa w sferze moralności i etyki.
- Mit Syzyfa Alberta Camusa – o wartości człowieka decyduje nie osiągnięcie celu, ale trud i wysiłek podczas drogi do niego.
- Czyści Stanisława Grochowiaka – poeta jest zwolennikiem turpizmu jako konwencji bliższej uczuciom i prawdzie o człowieku
Ważne pojęcia
- Ontologia – dział filozofii, nauka o bycie.
- Turpizm – konwencja w literaturze i sztuce, skupiająca uwagę na brzydocie i fizjologii. Termin został wprowadzony przez przeciwnika tej estetyki, Juliana Przybosia, autora Ody do turpistów.
- Humanizm – nurt w odrodzeniu, podnoszący wartość tego, co ludzkie w sensie fizycznym, psychicznym i duchowym.
Zobacz:
Wypisz w punktach charakterystyczne cechy poezji Szymborskiej