„Zło rodzi zło” (nie tylko na przykładzie Makbeta)
Uwaga!
Nie daj się zwieść tematom wyglądającym na bardzo łatwe i jednoznaczne. Szukaj różnych aspektów problemu, różnych możliwości odczytania. Zadawaj pytania: Po co? Dlaczego? Co z tego wynika? Od czego to zależy? Pamiętaj, że czas poświęcony na wnikliwe przemyślenie tematu nie jest nigdy czasem straconym.
Uwaga – pułapka!
W pracy nie powinieneś się ograniczać jedynie do udowodnienia, że zło rodzi zło. Bez trudu znajdziesz bardzo dużo dobrych przykładów, lepiej jednak zadać sobie kilka trudniejszych pytań. Dlaczego tak się dzieje? Do czego ten mechanizm prowadzi?
Zanim zaczniesz pisać
Przeczytaj bardzo uważnie temat. Zło – przeciwieństwo dobra – to pojęcie często spotykane i w literaturze, i w poleceniach wypracowań. Ale nie jest ono jednoznaczne! Możemy wskazać kilka możliwych interpretacji:
- zło jako przekroczenie zasad moralnych, krzywda, niesprawiedliwość
- upostaciowane zło (szatan) starające się zawładnąć światem
- zło obecne w ludzkiej naturze – nasze wady i słabości
Temat nie narzuca „jedynego słusznego” sposobu odczytania, więc pozwala wykorzystać tę wieloznaczność.
Od czego zacząć?
Wstęp jest bardzo ważną częścią pracy! Ma za zadanie wprowadzić w temat, zapowiedzieć treści pojawiające się dalej w rozwinięciu. Kształt wstępu zależy od wybranej formy pracy. Tak można zacząć rozprawkę:
- Zło nie jest pojęciem jednoznacznym. Postrzegamy je jako łamanie zasad moralnych, krzywdę wyrządzaną innym. Albo jako element natury człowieka. W każdym z nas pragnienie dobra ściera się ze skłonnością do zła. Tę samą walkę można zobaczyć w całym świecie. W Biblii upostaciowanym złem jest szatan.
- Bez względu na to, jak będziemy odczytywać to pojęcie, musimy przyznać, że obecność zła nie może mieć pozytywnych następstw.
- Nie podlega dyskusji, że zło rodzi zło [to teza, która będzie dalej udowadniana!].
Pomysły na formę
Najłatwiej chyba napisać rozprawkę – będzie polegała na wykazaniu prawdziwości przyjętej we wstępie tezy, że zło rodzi zło. Zaletą tej formy pracy jest uporządkowanie. Rozprawka nie musi być zresztą nudna! Wystarczy wyrzucić z pamięci stereotypowe sformułowania, które ćwiczy się w szkole podstawowej, np. „tezę tę udowodnię poniższymi argumentami” itp. A może jakaś swobodniejsza forma? Temat zachęca także do napisania eseju. To subiektywne rozważania, które niekoniecznie muszą prowadzić do jednoznacznych rozstrzygnięć (wywód otwarty). Esej ma swobodną kompozycję, ważna jest w nim dbałość o formę (mogą się pojawić np. środki stylistyczne, anegdoty itp.).
Uwaga! Przy pisaniu eseju potrzebna jest erudycja, czyli wszechstronna wiedza, umiejętność łączenia literatury np. z historią, nauką czy sztuką. Poza tym trzeba mieć coś ciekawego do powiedzenia – ta forma bezwzględnie wymaga oryginalności! Może wystarczy rozważenie problemu inaczej niż spodziewa się nauczyciel? W temacie nie ma nakazu udowadniania, że zło rodzi zło, choć wymieniony jako lektura obowiązkowa Makbet prowadzi do takiego wniosku. Czy jednak musi to być regułą? Może udałoby się podważyć ten na pozór jednoznaczny wniosek? Jeśli przyjmiemy, że pogląd nie jest oczywisty, praca może przyjąć kształt dyskusji (np. między bohaterami).
Rozwiń pracę
Wymienione wcześniej różne znaczenia słowa „zło” wyznaczają kolejne drogi odczytywania tematu. Można w ten sposób wydzielić kolejne cząstki rozwinięcia.
Zło rodzi zło – pierwsza możliwość interpretacji
Gdy doznajemy jakiejś niesprawiedliwości, naturalnym odruchem bywa pragnienie zemsty. Poczucie krzywdy budzi w nas negatywne uczucia: gniew, agresję. Ulegamy tym emocjom, reagując w sposób impulsywny i nieprzemyślany. Zło (postrzegane w sposób subiektywny!) może w ten sposób zrodzić kolejne zło.
- Iliada Homera – Achilles po śmierci Patroklosa wraca do walki i zabija Hektora, z którego ręki zginął wcześniej jego przyjaciel. Pełen żalu i gniewu, bezcześcił ciało przeciwnika, włócząc je dookoła murów Troi. Na szczęście udało mu się powściągnąć negatywne uczucia – oddał zwłoki Hektora jego ojcu Priamowi.
- Romeo i Julia Szekspira – Romeo, oszalały z bólu po śmierci Merkucja, wyzywa na pojedynek jego zabójcę Tybalda. Pokonanie jednego z Kapuletich nie przynosi mu żadnej ulgi, raczej ból, że zabił kuzyna swej żony. Poza tym musi uciekać z miasta i pozostawić ukochaną Julię.
- Pieśń o Rolandzie – Roland zaproponował, by jego ojczym został wysłany jako poseł do króla Saracenów Marsyla. Ganelon jest z tego powodu wściekły – kto idzie do Saragossy, ten już nie wraca! Pełen nienawiści postanawia zgładzić Rolanda. Umawia się z władcą Saracenów, że jego wojska zaatakują straż tylną, której dowódcą będzie właśnie siostrzeniec Karola Wielkiego. Gniew Ganelona stał się przyczyną zdrady.
Zło rodzi zło – możliwość druga
Świat bywa często postrzegany jako arena walki sił dobra i zła. Szatan wodzi ludzi na pokuszenie, doprowadza ich do moralnego upadku. Tak steruje historią, by dominowały w niej nieprawości i krzywdy. Siły zła są więc bezpośrednią przyczyną zła obecnego w świecie.
- Biblia – to szatan pod postacią węża namówił Ewę, by zerwała owoc z drzewa zakazanego. Pierwsi ludzie zostali z tego powodu wypędzeni z raju. Zło doprowadziło do zła: szatańska namowa była powodem złamania Boskiego zakazu.
- Makbet – uosobienie sił szatańskich można zobaczyć w czarownicach, które przepowiedziały przyszłość głównego bohatera. Pośrednio obudziły w nim w ten sposób pragnienie zabicia króla Dunkana i zdobycia władzy. Ich druga przepowiednia uczyniła Makbeta pewnym siebie – uwierzył, że nikt go nie pokona. W ten sposób wiedźmy wpłynęły na historię.
Zło rodzi zło – możliwość trzecia
Chyba najłatwiej znaleźć w literaturze przykłady zła postrzeganego jako ludzkie wady i słabości. Gdy człowiek im ulega, najczęściej efektem bywa także zło. Jego ofiarą może się stać sam złoczyńca, którego uleganie słabościom prowadzi do autodestrukcji. Jednak dużo częściej konsekwencje upadku jednostki ponoszą też inni ludzie.
- Biblia: zazdrość Kaina uczyniła z niego pierwszego mordercę. Zabił swego brata Abla, bo to jego ofiarę wybrał Bóg.
- Mitologia: zło jest cechą nie tylko ludzi, ale też bogów. Atena, zazdrosna o talent tkacki Arachne, podarła tkaninę rywalki. Lękający się utraty władzy Kronos pożerał własne dzieci. Pycha Niobe stała się przyczyną wymordowania wszystkich jej dzieci przez Artemidę i Apolla.
- Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego: egoizm i nieuczciwość Aleksandra stały się powodem upadku Troi. Wolał wojnę, która w rezultacie zrujnowała miasto, niż oddanie porwanej Heleny jej mężowi. Myślący jedynie o sobie trojański królewicz przekupił członków rady, by głosowali zgodnie z jego pragnieniem (i wbrew oczywistemu interesowi państwa!).
- Hamlet Szekspira: żądny władzy, podstępny Klaudiusz zabił swego brata, by zająć po jego śmierci tron Danii. Obawiając się młodego Hamleta, zaplanował także jego śmierć.
- Romeo i Julia Szekspira: bezsensowny spór pomiędzy rodzinami Kapuletich i Montekich doprowadził do zbrodni (śmierć Merkucja i Tybalda), był też powodem tragedii szczerze się kochających tytułowych bohaterów.
- Makbet Szekspira: zło można zobaczyć w charakterach głównego bohatera i jego żony. Żądza władzy i chorobliwa ambicja były powodem zabicia króla Dunkana. Kolejne zbrodnie miały u podstaw obawę przed utratą pozycji – dlatego zginął Banko (wiedźmy wywróżyły mu, że jego potomkowie zasiądą na tronie).
Dlaczego zło rodzi zło?
Ten mechanizm może mieć różne przyczyny. Zauważ, że:
- Najtrudniejsze jest dokonanie pierwszej zbrodni. Przekroczenie pewnej granicy moralnej stępia wrażliwość. Makbet jako władca okazał się tyranem, choć przecież nie tak chciał rządzić.
- Kolejne zbrodnie często wynikają z chęci utrzymania w tajemnicy tej pierwszej (traktowane są jako konieczność). Przykłady: Makbet, król Klaudiusz.
- Ludzie popełniający zło zbyt łatwo usprawiedliwiają się sami przed sobą. Prowadzi to do zachwiania jednoznaczności zasad moralnych, czego rezultatem jest łatwiejsze łamanie tych zasad.
Na koniec
Zakończenie może mieć różny kształt, zależny od wybranej formy pracy i tego, co zostało przedstawione w rozwinięciu. W zakończeniu może się znaleźć:
- Podsumowanie: powrót do tezy, że zło rodzi zło, zebranie najważniejszych wniosków.
- Refleksja o aktualności przedstawionych problemów – Czy te przykłady literackie mogą nauczyć czegoś ważnego współczesnych ludzi? Jakie wnioski powinniśmy z nich wyciągnąć? Przed czym są ostrzeżeniem? Na przykład przed łatwym uleganiem emocjom – przykłady pokazują tragiczne tego następstwa. Do czego zachęcają? Do pracy nad sobą, do przeciwstawiania się słabościom i złu.
- Subiektywna opinia – jeśli wcześniej w pracy nie pojawiły się żadne osobiste komentarze, zakończenie jest dobrym miejscem, by to nadrobić. Co uważasz za najważniejsze w rozważaniach na temat następstw zła?
- Refleksja na zakończenie: W jaki sposób można walczyć ze złem? Jak sprawić, by jego następstwem nie było kolejne zło?
Zobacz: