Pieśń o Rolandzie

Lektura w epoce

Stop! Jesteś w średniowieczu!

Tu spotkasz rycerzy, zakonników, wędrujących mnichów i pokutujących biczowników. W miastach – żaków studiujących w ośrodkach akademickich, takich jak Bolonia czy paryska Sorbona, albo polska Akademia Krakowska, ale nie licz na duże skupiska miast i gęste zaludnienie. Raczej tu pusto, zwłaszcza po zarazie, zwanej czarną śmiercią, która w XIV wieku spustoszyła Europę. Ujrzysz za to katedry gotyckie, zamki rycerskie, ciche klasztory, w których mnisi przepisują rękopisy. Ujrzysz pielgrzymów podążających do Ziemi Świętej lub może trafić na turniej rycerski. Tam z pewnością zdobywa laury drużyna Rolanda. O ile to akurat wiek VIII, bo średniowiecze trwało ponad 10 stuleci!

Daty graniczne

• Początek średniowiecza to przełom IV i V wieku, 476 – upadek cesarstwa zachodniorzymskiego.

• Koniec epoki – to rok 1453 – (data upadku Konstantynopola). Inne uznane daty: rok 1492 (odkrycie Ameryki przez Kolumba) lub 1450 (wynalezienie druku przez Gutenberga).

Cechy epoki:

• teocentryzm – najwyższą wartością chrześcijańskiego świata był Bóg;

• religijność i mistycyzm – życie pozagrobowe, skromność, modlitwa, nie dobra doczesne są tu cenioną wartością:

• ściśle określona hierarchia społeczna: podział na trzy główne stany: duchowny, rycerski, miejski (chłopi podlegali swojemu panu);

• feudalizm jako ustrój społeczny Europy: silna hierarchizacja społeczeństwa, w którym obowiązywało prawo lenna (szlachcic miał swojego suzerena – pana i był wasalem, ale sam też miał wasali – czyli podległych sobie feudałów);

• trzy wzorce postępowania (parenetyczne): ideał świętego, króla i rycerza. Przykładem spełniającym wszelkie wymagania rycerskie był właśnie Rycerz Roland – dlatego zapewne pieśń o Rolandzie należy do kanonu lektur mimo,
  że ma już staruszka tyle lat!
  Król, mnich i rycerz mieli za zadanie szerzyć wiarę chrześcijańską;

• anonimowość – artyści działali na chwalę Boga, nie własną, duma i sława były grzeszne.

Tytuł

Charakterystyczny dla średniowiecznych utworów zwanych chansons de geste „pieśniami o czynach” – tym razem chodzi o sławienie czynów rycerza Rolanda i taki jest tytuł.

Autor

Nieznany. Pieśń powstała w XI wieku. Potwierdzono, że przed bitwą o Hastings (Anglia, 1066 rok) trubadur śpiewał o Rolandzie. Ale czy była to właśnie ta wersja legendy, nie wiadomo.
Autor jest nieznany, bo epoka średniowiecza zakładała anonimowość twórców. Dzieła powstawały dla chwały Boga i ojczyzny, a nie dla sławy piszących utwory.

Narrator

Nie jest bezstronny. Zdecydowanie sprzyja Francuzom. Używa wyrażeń: „nasi rycerze”, „po naszej stronie”. Czy był jednym z rycerzy, osobą duchowną towarzyszącą wojskom Karola, czy trubadurem, który włóczył się za wielką armią? Nie wiadomo.

Temat

Opiewa wydarzenia, które miały miejsce w VIII wieku – walki wojsk króla Karola Wielkiego z innowiercami zwanymi Saracenami (muzułmanie) na terenie Hiszpanii.

Geneza

Tekst powstał w wieku XI jako poemat rycerski. Rycerz Roland jest postacią autentyczną, a wojna Karola Wielkiego z Saracenami z roku 778 faktem historycznym. Rzeczywiście w wyprawie hiszpańskiej tylną strażą dowodził Roland. I rzeczywiście poniósł klęskę w wąwozie górskim Roncevaux w Pirenejach, gdzie został napadnięty przez górali – bo nie wezwał pomocy na czas.

Gatunek

Możesz posłużyć się dwoma określeniami:

• Chansons de geste – czyli pieśni o czynach, francuskie poematy epickie o bohaterskich walkach rycerzy. Wykonywane przez truwerów na zamkach europejskich rycerzy, jarmarkach, na trasach pielgrzymek. Karol Wielki jest bohaterem wielu pieśni o czynach, zebranych w tzw. cykl karoliński. Pieśń o Rolandzie należy właśnie do tego cyklu.

• Epos rycerski – średniowieczny odpowiednik Iliady czy Odysei. Podobnie jak w starożytnym eposie ukazane są wydarzenia ważne dla całego narodu, bohater jest wzorcowy, styl podniosły, a w sprawy ludzi ingerują siły boskie (np. w scenie śmierci Rolanda czy walki Karola Wielkiego z emirem).

Cechy eposu:

• epickość,
• rozlewność opisów,
• sceny batalistyczne, heroiczne,
• wyidealizowane postacie Rolanda i Karola Wielkiego.

Uwaga!
W eposie homeryckim bogowie ingerowali w tok zdarzeń, w rycerskim mamy obecność Boga i aniołów. Podniosły styl, patos w kreacji postaci i scen (np. scena śmierci) należą do cech obu typów eposów, oba też kształtują model rycerza – starożytnego i średniowiecznego.

 

Tło historyczne

Karol Wielki stworzył imperium. W ciągu czterdziestu sześciu lat panowania podbił kraje od Morza Północnego po Pireneje. W 778 roku podbijał Hiszpanię. Oficjalnym powodem tej wyprawy była walka z pogaństwem mieszkańców Hiszpanii (większość z nich wyznawała islam). W rzeczywistości chodziło o podbój kolejnych ziem, narzucenie im zwierzchnictwa silnej Francji.

Hołd lenny
Karol Wielki w zamian za zaprzestanie walk zażądał od Marsyla hołdu lennego, chciał uczynić go swym wasalem. To charakterystyczne dla ustroju feudalnego. Marsyl mógłby nadal rządzić swym krajem, pod warunkiem że przyjąłby chrześcijaństwo i w razie potrzeby wspierał Karola Wielkiego swym wojskiem. A Karol Wielki byłby opiekunem, czyli seniorem Marsyla – w przypadku zagrożenia ze strony innego państwa, chroniłby swego wasala. Również Roland i Oliwier są wasalami Karola – walczą w jego armii.

Krucjaty (czyli święte wojny z poganami) były popierane przez papiestwo, dawały też okazję europejskiemu rycerstwu do wzbogacenia się. Ale epoka wypraw krzyżowych to dopiero wiek XI. Nic dziwnego, że w tym czasie Pieśń o Rolandzie zdobyła taką popularność.

Czy utwór przedstawia prawdziwe wydarzenia?
Niezupełnie. Faktem jest, że Karol Wielki rozpoczął w 778 r. podbój Hiszpanii. Wraz z armią podszedł pod mury Saragossy, w której zebrali się Saraceni przeciwni władzy Karola (niektóre miasta hiszpańskie wcześniej dobrowolnie uznały zwierzchnictwo francuskie). Karol Wielki zarządził odwrót zmęczonej już armii. W drodze powrotnej na tylną straż jego wojsk napadli nie Saraceni, ale baskijscy górale walczący o autonomię swego terytorium. Karol poniósł klęskę, a wśród poległych był też Roland, prefekt marchii bretańskiej. Wbrew temu, co napisane jest w pieśni, Karol wcale nie pomścił swych rycerzy i nie zdobył Saragossy.

 

Czas i miejsce akcji

Czas: 778 rok, decydujący moment walk o ziemie hiszpańskie.

Miejsce:

• obóz wojskowy Karola Wielkiego,
• wąwóz Racevaux (miejscowa nazwa: Roncesvalles) w Pirenejach,
• Saragossa (miasto Marsyla),
• Akwizgran (francuska siedziba Karola Wielkiego).

Bohaterowie

• Roland – hrabia marchii bretońskiej, siostrzeniec Karola Wielkiego, jeden z jego ulubionych rycerzy. Wielokrotnie udowodnił swoje męstwo i oddanie dla króla. Jest jednak porywczy i dumny – te cechy doprowadzają do śmierci wszystkich rycerzy tylnej straży.

• Karol Wielki (742-814) – cesarz Francuzów, potężny, waleczny. Ma ogromny autorytet, jego rycerze kochają go, szczerze chcą mu służyć. Swym doświadczeniem i potęgą zadziwia wrogów. W pieśniach ukazywany jako władca sędziwy, nawet stary. W rzeczywistości podbijając Hiszpanię, ma zaledwie trzydzieści kilka lat (Marsyl mówi o nim: „Karol sędziwy jest i biały; wedle mego sądu ma dwieście lat i więcej”). Troszczy się o swoich rycerzy, ale jednocześnie wymaga od nich absolutnego posłuszeństwa. ­Walczy w imię Boga, szerzy wiarę chrześcijańską.

• Oliwier – przyjaciel Rolanda, brat jego narzeczonej, rozsądny i waleczny, lojalny wobec przyjaciela i swoich poddanych.

• Ganelon – ojczym Rolanda, zawistny i tchórzliwy, zdrajca ojczyzny, zazdrosny o swego pasierba, nie waha się zdradzić swego pana, aby zemścić się na Rolandzie.

• Turpin – arcybiskup, towarzysz Rolanda i Oliwiera. Waleczny i pobożny, wspiera wszystkich rycerzy, ginie śmiercią bohatera.

• Marsyl – władca Saragossy, okrutny (zabił posłów), porywczy. Boi się Karola Wielkiego, ale chce go oszukać, z chęcią przystaje na podstępny plan Ganelona.

• Oda – narzeczona Rolanda, umiera w momencie, gdy dowiaduje się o jego śmierci.

Kim był Roland?
Żył w czasach Karola Wielkiego i należał do grona królewskich przyjaciół. Wyprawa przeciw Saracenom z roku 778 rozegrała się rzeczywiście i hrabia Roland zginął w tej walce. Dowodził tylną strażą, w czasie powrotu z wyprawy przechodził przez wąwóz w Pirenejach, tam napadli jego oddział baskijscy górale. Wszyscy Francuzi zginęli. Zapomnijmy na chwilę, że de facto wyprawa Karola miała charakter łupieżczy i zobaczmy, co z niej uczyniła legenda.

 

Przebieg zdarzeń

• Karol Wielki planuje podbić Saragossę. Marsyla, władcę Saragossy ogarnia strach. Jeśli nie chce, aby Saragossa została zrównana z ziemią, musi pójść na ustępstwa. Wysyła posłów do Karola.

• Posłowie przedstawiają ofertę Marsyla: Marsyl przyjmie chrześcijaństwo, ofiaruje cesarzowi francuskiemu hojne dary, a do czasu, kiedy sam stawi się we Francji, aby złożyć hołd lenny, przekaże część swych rycerzy jako zakładników.

• Karolowi ta propozycja wydaje się podejrzana – Marsyl zbyt łatwo godzi się na ustępstwa, nie będzie w przyszłości szczerym wasalem.

• Cesarz zastanawia się, kogo uczynić swym posłem. Nie jest to łatwy wybór, Marsyl już wcześniej okrutnie zamordował francuskich posłów. Za radą Rolanda posłem czyni Ganelona. Ganelon poprzysięga zemstę Rolandowi.

• W trakcie rozmowy z Marsylem Ganelon wyjawia swoją nienawiść do Rolanda. Celowo podjudza Saracenów przeciwko Rolandowi. Staje się sprzymierzeńcem Marsyla.

• Karol uspokojony wieściami, jakie przywiózł Ganelon (oczywiście fałszywymi), zarządza odwrót wojsk do Francji. Tam będzie czekał na Marsyla. Dowódcą tylnej straży w trakcie przeprawy przez góry czyni Rolanda i Oliwiera.

• Zgodnie z planem na wojsko Rolanda napada armia Marsyla. Przewaga Saracenów jest ogromna.

• Roland, Oliwier i inni rycerze sieją postrach wśród muzułmanów. Roland nie chce wezwać armii Karola na pomoc.

• W tym czasie Karol ma proroczy sen – jest już pewien, że Ganelon go zdradził.

• Mimo poświęcenia Francuzów, szala zwycięstwa przechyla się na stronę Saracenów.

• Giną najwięksi rycerze – Turpin, ­Oliwier, Roland. Tuż przed śmiercią Roland używa rogu.

• Armia Karola Wielkiego zawraca. Ganelon został uwięziony.

• Karol poprzysięga zemstę. Naprzeciwko armii francuskiej stają wojska emira z Aleksandrii. Zostaje zdobyta Saragossa, a jej mieszkańcy zmuszeni do przyjęcia chrztu.

• Na wieść o śmierci Rolanda umiera jego narzeczona Oda.

• W Akwizgranie odbywa się sąd nad Ganelonem – zostaje skazany na haniebną śmierć (rozczłonkowanie ciała).

 

Zagadnienia

1. Roland jako wzór średniowiecznego rycerza

• Cechy: silny fizycznie, odważny, dumny, honorowy, wierny swej damie (o Odzie, narzeczonej Rolanda, wiemy stosunkowo niewiele).

• Najważniejsze wartości to: ojczyzna, wiara katolicka, posłuszeństwo i lojalność wobec władcy.

• Woli zginąć niż narazić się na utratę honoru.

• Niezbędne atrybuty: koń (Wejlantyf), włócznia z proporcem (kolor rodowy Rolanda to biały), tarcza, miecz (Durendal, ozdobiony jest szlachetnymi kamieniami, a w jego głowni znajdują się cenne relikwie – ząb świętego Piotra, krew świętego Bazylego, włosy świętego Dionizego, strzęp szaty Najświętszej Panny), rękawice, kolczuga.

• Zasady: „Rycerz póki żyje, nie poddaje się”, „Dla swego pana trzeba ścierpieć wszelką niedolę i znosić wszelkie gorąco i wszelkie zimno, i oddać skórę i nałożyć głową.”

2. Karol Wielki jako średniowieczny władca

• Cechy: odważny, honorowy, doskonały dowódca, troszczy się o poddanych (opłakuje śmierć Rolanda i Oliwiera), sprawiedliwy (oddaje pod sąd Ganelona, pozwala mu bronić się), rozumny (nie ufa Marsylowi).

• Najważniejsze wartości: Bóg, ojczyzna i dobro poddanych.

• Otoczony wyjątkową opieką Boga (w czasie bitwy ochrania go Archanioł Gabriel, Bóg zsyła mu prorocze sny), dla niego Bóg zatrzymuje słońce!

• Atrybuty władzy: jabłko, miecz Radosny z wyjątkową relikwią (ostrze włóczni, którym zraniono Chrystusa), bogato zdobiona zbroja, koń (Tensendur).

3. Ojczyzna

„Słodka Francja”, „umiłowana Francja” – tak określa swoją ojczyznę Roland. Chociaż dziś taką miłość do Ojczyzny nazwalibyśmy raczej ekspansją terytorialną. Bo przecież Roland nie umiera w wojnie obronnej, ale uczestnicząc w podbojach innych państw. Co ciekawe „słodka Francja” mówi również zdrajca Ganelon, a nawet Marsyl.

4. Obraz śmierci Rolanda

• Śmiertelnie ranny Roland znosi ciała swych przyjaciół, aby umierający Turpin je pobłogosławił.
• Próbuje zniszczyć swój miecz, aby nie dostał się w ręce pogan (to zhańbiłoby relikwie).
• Idzie na wzgórze, kładzie się twarzą do ziemi (na znak pokuty), odwraca twarz w kierunku Hiszpanii (to znak, że wygrał z poganami).
• Obok siebie kładzie róg i miecz.
• Spowiada się i ofiarowuje Bogu rękawicę na znak poddaństwa.
• Do umierającego Rolanda zstępują z nieba aniołowie i zanoszą duszę rycerza przed oblicze Boga.
• Śmierć Rolanda celowo ma przypominać śmierć Chrystusa (wzgórze symbolizuje Golgotę, Roland podobnie jak Chrystus w chwili śmierci przechyla głowę, towarzyszą mu aniołowie).

 

Roland i Oliwier

„Roland jest mężny, a Oliwier roztropny; obaj mężowie wspaniałego serca.” Przyjaźnią się, chociaż są bardzo różni.

Oliwier

• Rozumny.
• Odważny.
• Krytykuje Rolanda za narażanie rycerzy.
• Trzykrotnie zwraca Rolandowi uwagę, że powinien zadąć w róg.
• Uważa, że honor nie tłumaczy brawury.
  Dzielność roztropna, a szaleństwo to są dwie różne rzeczy, a miara warta jest więcej niż zarozumienie. Jeśli nasi Francuzi pomarli, to przez Twoją płochość!
• Jest honorowy, nie pozwala Rolandowi użyć rogu w momencie, kiedy bitwa jest już przegrana – twierdzi, że to nie byłoby uczciwe wobec tych, którzy już umarli, nie doczekawszy się pomocy.
• Pragnie pogodzić się z Rolandem tuż przed śmiercią, wybacza mu błędną decyzję.

Roland

• Szaleńczo odważny.
• Zarozumiały i dumny, kieruje się honorem, a nie rozsądkiem.
• Nie myśli o ufających mu rycerzach, chce jedynie wsławić się bitwą z poganami.
• Nie rozumie, dlaczego Oliwier nie popiera jego honorowej decyzji.
  Nie daj Bóg, ani aniołowie Jego, aby z mojej przyczyny Francja miała stracić imię! Wolę raczej umrzeć niż popaść w osławę!
• Prawdziwie rozpacza po śmierci przyjaciela.
• Dokonuje się w nim przemiana.
• Za namową Turpina dmie w róg – choć już nie ocali to życia żadnego z rycerzy, zapewni pomstę za ich śmierć. Ta decyzja wymagała od niego pokory, przecież wzywając armię Karola przyznaje się do porażki.

 

Kompozycja Pieśni o Rolandzie

• Pieśń o Rolandzie to epos rycerski, który dzieli się na trzy części: bitwa i śmierć Rolanda to punkt kulminacyjny. Przedtem dochodzi do zawiązania spisku przez zdrajcę Ganelona, natomiast po śmierci Rolanda król Karol Wielki mści się i zwycięża Saracenów.

• Autor tekstu dokonuje idealizacji bohatera – czyni z niego wzór idealnego rycerza. zabieg idealizacji – występuje wszędzie tam, gdzie mowa o pobożnych chrześcijanach i ich czynach, dotyczy króla, rycerzy Rolanda, opisu bitwy z niewiernymi. Jest zresztą typową cechą eposu, podobnie jak inne: podniosły styl, kunsztowna składnia, hiperbolizacja postaci – tak jak to bywało u Homera.

• Epos ma wiele scen realistycznych – sceny batalistyczne obfitują w drastyczne szczegóły, realizm łączy się z magią i symboliczną wymową rekwizytów jak na przykład czarodziejski róg, miecz czy rękawica.

 

Pieśń o Rolandzie a średniowiecze

• Pieśń o Rolandzie to literacka wizytówka swojej epoki – obrazuje obyczaje rycerskie, zawiera wzór parenetyczny (rycerz Roland), jest jednym z tekstów, które budują etos rycerski, bardzo ważny w kulturze Europy.

• Atmosfera i ideologia epoki dyktują wymowę dzieła: średniowiecze było religijne, chrześcijańskie, wrogo nastawione do innowierców, propagowano więc postawy zgodne z założeniami epoki – władcy walczącego z arabami, rycerza, który woli zginać niż żyć w hańbie.

• Średniowieczny gatunek – Pieśń o Rolandzie to przykład chansons de geste – „pieśni o czynach”. Są to średniowieczne poematy epickie, nazywane także eposami rycerskimi. Gatunek ten opowiada o czynach bohaterskich rycerzy z epoki Karola Wielkiego lub kręgu króla Artura. Pieśni o czynach powstawały w wielu krajach Europy:
  • O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu (Anglia),
  • Dzieje Tristana i Izoldy (Francja),
  • Pieśń o Nibelungach (Niemcy),
  • Pieśń o Cydzie (Hiszpania).

Utwory te były recytowane przez wędrownych truwerów przy akompaniamencie liry na zamkach rycerskich, na odpustach i jarmarkach, w miejscach kultu i na trasach pielgrzymek.

Co opiewa słynna Pieśń o Rolandzie?

Pieśń o Rolandzie opowiada o epizodzie, który wydarzył się podczas wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii. Miała ona miejsce w VIII wieku. Narrator kilkakrotnie podkreśla olbrzymią przewagę li­czebną pogan – miało ich być 400 000 na 20 000 Franków dowodzonych przez Rolanda. W kolejnych częściach utworu, zgodnie ze specyfiką gatunku, pokazane są liczne pojedynki, sławione jest męstwo i hart ducha rycerzy Karola.

• Karol Wielki przekonany, że jego ostatni przeciwnik, Marsyl, muzułmański król Saragossy, poddał się, wycofuje się w stronę Francji. Tymczasem…

• W wąwozie Roncesvalles na tylną straż wojsk Karola (czyli oddział dowodzony przez Rolanda) napada ogromna armia Marsyla (który upozorował, że przystał na żądania cesarza). Dochodzi do krwawej bitwy.

• Francuzi przegrywają, ale dumny hrabia Roland nie chce zadąć w róg, by przywołać na pomoc króla.

• Kiedy w końcu, po morderczej walce, Roland zdecyduje się wezwać armię, okaże się, że jest już za późno; on sam zostanie osaczony przez pogan. Mimo że jest śmiertelnie ranny, wrogowie nie ośmielają się zbliżyć do niebezpiecznego rycerza.

• Roland bezskutecznie próbuje złamać swój miecz, a potem kładzie się pod sosną, by oddać ducha Bogu, „prosząc Go o łaskę” oraz myśląc o Karolu Wielkim, „swoim panu, któremu zawdzięczał wszyst­ko”. Śmierć Rolanda to ważna scena, pełna patosu, upodobniona do śmierci Chrystusa.

• Król Karol powraca. Ujrzawszy pobojowisko, trupy swoich rycerzy i ukochanego siostrzeńca (Rolanda), płacze. Następnie okrutnie mści się na poganach, pokonuje ich armię, zdobywa Saragossę, niszczy pogańskich bożków, przemocą chrzci pokonanych i opromieniony sławą wraca do Francji.

• Informuje Odę, narzeczoną Rolanda, o śmierci jej ukochanego, a ta z żalu pada martwa. Okrutnie zostaje ukarany zdrajca Ganelon (to on namówił Marsyla do podstępu, chciał się bowiem pozbyć znienawidzonego Rolanda) – po odbyciu sądu Bożego, w którym występujący w jego imieniu rycerz przegra z rycerzem symbolizującym Rolanda, zostanie rozerwany przez cztery konie.

 

Dlaczego Roland zażarcie walczy o miecz i próbuje zniszczyć Durendala?

CLXIX
„[…] Na zielonej trawie hrabia Roland omdlewa. Owo czyha nań Saracen, który udał martwego i leży wśród innych, pomazawszy krwią swoją twarz i ciało. Prostuje się, wstaje, nadbiega. […] Chwyta się Rolanda, i chwyta jego broń, i powiada jedno słowo: „Zwyciężony jest siostrzan Karola! Zaniosę jego miecz do Arabii!” Kiedy go ciągnął, hrabia odzyskał nieco zmysły.

CLXX
Roland czuje, że on mu bierze jego miecz. Otwiera oczy i mówi tylko tyle: „Zda mi się, żeś ty nie nasz!” Trzymał róg, którego nie chciał porzucić. Uderza go rogiem w hełm zdobny kamieniami, okładany złotem; łamie stal, i czaszkę, i kości, wysadza mu z głowy oczy, i u stóp swoich wali go trupem. Po czym powiada: „Poganinie, synu niewolnika, jak ty się ośmieliłeś dotknąć mnie, słusznie albo nie? Kto o tym usłyszy, będzie cię miał za szaleńca!”[…]

CLXXI
Roland czuje, że oczy mu zachodzą mgłą. Staje na nogi, siłuje się, póki może. Twarz jego straciła barwę. Przed sobą widzi kawał skały. Wali w nią dziesięć razy, pełen żałoby i wściekłości. Stal zgrzyta, nie łamie się, ani się nie szczerbi. „Ha – rzecze hrabia – Najświętsza Panno, bądź mi ku pomocy! Ha, Durendalu, dobry Durendalu, bieda z tobą! Skoro umieram, nie będę miał już pieczy o ciebie. Przez ciebie wygrałem w szczerym polu tyle bitew, przez ciebie ujarzmiłem tyle szerokich ziem, które dzierży Karol Siwobrody. Nie idź mi nigdy w ręce człowieka zdolnego uciec przed drugim! Dobry wasal długo cię dzierżył; nie będzie nigdy podobnego tobie w świętej Francji!”

CLXXIII
Roland uderzył mieczem o głaz! […] Kiedy hrabia widzi, że go nie złamie, żałuje go w duszy bardzo łagodnie: „Ha, Durendalu, jakiś ty piękny i święty! Twoja złota gałka pełna jest relikwij: ząb świętego Piotra, krew świętego Bazylego i włosy wielebnego świętego Dionizego, strzęp szaty Najświętszej Panny. Nie godzi się, by poganie cię posiedli, chrześcijanie powinni pełnić twoją służbę. Obyś nigdy nie dostał się w ręce tchórza! Tobą zdobyłem tyle szerokich ziem, które dzierży Karol, cesarz siwobrody: przez ciebie jest potężny i bogaty.”

Komentarz:

W Pieśni o Rolandzie wiele miejsca poświęca się pożegnaniu rycerza z mieczem, ponieważ Roland traktuje Durendala jak przyjaciela – ten nieodłączny atrybut rycerza przyczyniał się w ogromnej mierze do zwycięstw i sławy jego posiadacza. Poza tym ważny jest fakt, że w gałce miecza znajdują się relikwie, czyli otaczane czcią szczątki świętych lub mające z nimi jakiś związek przedmioty. Relikwie zgromadzone w głowicy Durendala mają charakter symboliczny:

• ząb św. Piotra, pierwszego namiestnika Chrystusa na ziemi symbolizuje jedność Kościoła,
• krew św. Bazylego, twórcy reguły zakonnej – przypomina, że stan rycerski to zakon,
• włosy św. Dionizego, pierwszego biskupa – męczennika Paryża, patrona Francji – to znak poświęcenia dla ojczyzny,
• strzęp szaty Najświętszej Panny – nakazuje cnotliwe życie.

Roland czuje, że dobiegł już kresu. Leży na stromym pagórku twarzą ku Hiszpanii. Jedną ręką bije się w pierś: „Boże, przez Twoją łaskę mea culpa: za moje grzechy, wielkie i małe, jakie popełniłem od godziny urodzenia aż do dnia, w którym oto poległem!” Wyciągnął do Boga prawą rękawicę. Aniołowie z nieba zstępują ku niemu.

 

Najważniejsza scena – śmierci rycerza

Prześledź i zinterpretuj kolejne etapy

• Ranny Roland umiera na wzgórzu, pod pięknym drzewem – to ważna aluzja – wzgórze przypomina Golgotę.
• Bije się w pierś, wyciąga rękawicę ku niebu – oddaje ją Bogu. Rękawica oddana Bogu – to gest symboliczny – uznanie Jego zwierzchnictwa na wzór hołdu lennego.
• Obraca twarz ku Hiszpanii, ale wspomina ojczyznę – akt patriotyzmu.
• Opuścił głowę na ramię, zmarł pod sosną, jego duszę zabrali aniołowie.
• Roland w chwili śmierci przypomina Chrystusa – umiera jak On z głową przechyloną na bok.

Wszystko rozgrywa się w atmosferze podniosłej, pełnej patosu – to właśnie ta scena stała się literackim wzorem obrazu bohaterskiej, wzniosłej, męczeńskiej śmierci.

CLXXVI
Hrabia Roland leży pod sosną. Ku Hiszpanii obrócił twarz. Wiele rzeczy przychodzi mu na pamięć: tyle ziem, które zdobył dzielny rycerz, i słodka Francja, i krewniacy, i Karol Wielki, jego pan, który go wychował. Płacze i wzdycha, nie może się wstrzymać. Ale nie chce przepomnieć siebie samego: bije się w piersi i prosi Boga o przebaczenie. […] Opuścił głowę na ramię: doszedł, ze złożonymi rękami swego końca. Bóg zsyła mu swego anioła Cherubina i świętego Michała Opiekuna: z nimi przyszedł i święty Gabriel. Niosą duszę hrabiego do raju.

• Na chwilę przed śmiercią Roland myśli o wyprawach wojennych, o Francji, krewnych i Karolu Wielkim. Do końca pozostaje wierny kodeksowi rycerskiemu – miłości do władcy, ojczyzny, służby krajowi, związkowi z rodziną.
• Zwraca się twarzą do wrogów, by widziano w nim zwycięzcę.
• Zanim odejdzie, porządkuje swoje ziemskie sprawy, prosi Boga o odpuszczenie grzechów.
• Kładzie się.
• Umiera na wzgórzu pod sosną, co jest znakiem wywyższenia– drzewo na wzgórzu symbolizuje łączność z Bogiem.
• Po duszę Rolanda zstępują aniołowie, co dowodzi, że jego śmierć była śmiercią honorową – w imię Boga i za ojczyznę.

 

Dlaczego Roland nie chciał zadąć w róg?

Roland tłumaczył to tak:

Chybabym oszalał! Postradałbym w słodkiej Francji moje imię. Wnet zacznę walić Durendalem co wlezie. Nie daj Bóg, aby ktoś powiedzieć miał kiedyś przez pogan zadzwoniłem w róg. Nigdy moi krewni nie usłyszą tego wyrzutu.

Komentarz:
Główną przyczyną odmowy zadęcia w róg jest honor Rolanda walka o swoje dobre imię. Pieśń o Rolandzie to tak naprawdę pieśń o honorze rycerskim. Trudno pochwalić rycerza, który dla własnego honoru naraża na śmierć przyjaciół, pozwala, by wybito ich w pień, dopuszcza do przegrania bitwy i sam ginie. Można jednak tego rycerza zrozumieć – honor to przecież główna wartość kodeksu rycerskiego, splamić honor to w przypadku rycerza stokroć gorsza hańba niż klęska czy śmierć.

 

Pieśń o Rolandzie ważna, bo:

• Jest to zabytek europejskiej literatury – arcydzieło średniowieczne, spisane w języku francuskim w XI lub XII wieku, później bardzo popularne. Już ten fakt sytuuje Pieśń o Rolandzie w kanonie ważnych lektur.

• Przez stulecia aż do dziś jest dla Europejczyków symbolem kultury rycerskiej, pewnego kanonu – Zbigniew Herbert w słynnym Przesłaniu Pana Cogito umieszcza Rolanda obok Gilgamesza i Hektora jako po­mni­ko­we wzorce etyki.

• Należy do świadectw kultury rycerskiej – prezentuje światopogląd rycerski, skalę wartości, oby­cza­je.

• Kształtuje i prezentuje wzorzec parenetyczny epoki – rycerza średniowiecznego.

• Jest dla potomnych unikalnym, cennym obrazem czasów średniowiecza.

• Na tle religijnej epoki, bogatej w literaturę sakralną stanowi arcydzieło literatury świeckiej.

 

Przesłanie utworu

• Pieśń o Rolandzie należy do epiki rycerskiej, ale i do literatury parenetycznej, czyli pouczającej – budującej i propagującej wzór do naśladowania. Wzorem tym jest ideał rycerza – sam Roland. Poprzez pochwałę jego postawy i czynów dzieło sławi rycerskie cnoty: pobożność, wierność, umiłowanie honoru, waleczność i odwagę w walce z innowiercami. W ten sposób Pieśń o Rolandzie przyczynia się do ukształtowania rycerskiego etosu.

• Zawiera jeszcze drugi wzór, nierozerwalnie związany z rycerskim, bo przecież król to też rycerz – mianowicie – ideał władcy. Jest nim król Karol Wielki.

• Obok wymiaru dydaktycznego ma wymowę moralistyczną: potępia zdradę, pochwala walkę, gdy chodzi o sprawy wiary, solidarność, przyjaźń, wierność.

• Ma też wymiar religijny – wyraża pobożność ludzi epoki – ideał walki o wiarę chrześcijańską, nienawiść do wroga o innym wyznaniu. Znamienne jest, że śmierć Rolanda upodobniona została do śmierci Chrystusa.

Pieśń o Rolandzie – epos rycerski

Najważniejsze pytania

Co uosabia Roland?

Roland jest wzorem rycerza chrześcijańskiego, stał się nawet najbardziej bohaterską postacią, legendarną osobowością literatury średniowiecznej. Honor, wierność, waleczność, odwaga, pobożność, miłość do ojczyzny to jego cechy. Stał się przykładem męstwa i bezkompromisowej walki.

Dlaczego Pieśń o Rolandzie jest ważnym tekstem kultury?

Jest to zabytek literatury starofrancuskiej, kręgu karolińskiego. Czytelnikom późniejszych stuleci daje obraz mentalności ludzi średniowiecza, pokazuje, jakie wartości uznawali za najważniejsze rycerze tamtych czasów. Rycerstwo to cały system kultury charakterystyczny dla ówczesnej Europy – w Pieśni… to rycerska mentalność, obyczajowość, legendarne zdarzenia.

• Utwór prezentuje wzór rycerski w postaci Rolanda.
• Ukazuje też ideał władcy – najważniejszego we wczesnej Europie, mianowicie Karola Wielkiego.
• Zawiera jedną z najważniejszych literackich scen śmierci.

Zasady rycerskiego świata, poznane dzięki lekturze to:

honor i wierność – Bogu, władcy, ojczyźnie. I jeszcze damie swojego serca, choć Roland tak bardzo tego nie udowadnia. Rzemiosłem rycerskim była walka – misją obrona swoich włości, walka o nowe ziemie pod bokiem króla, którego był wasale i szerzenie wiary chrześcijańskiej.

Jakie zabiegi stylistyczne można zauważyć w Pieśni o Rolandzie?

• Elementy naturalistyczne w opisie walki, ran, śmierci Rolanda. Wylewający się mózg, krew – to opis fizjologiczny, ukazujący okrucieństwo walki – bez oszczędzania odbiorcy.
• Z drugiej strony – sakralizacja, elementy cudowności – anioły ukazujące się przy śmierci rycerza, czarodziejski róg, stylizacja na śmierć Chrystusa.
• Poetyckość stylu – epitety, paralelne zdania, zwroty do odbiorcy, epickość stylu.
• Obecność i ranga symbolu – miecz, rękawica, róg, scena śmierci.

Czym różni się rycerz średniowieczny od antycznego?
Czy są między nimi podobieństwa?

W odpowiedzi przytocz Hektora albo Achillesa, ewentualnie Odyseusza. Zestawiamy z Rolandem i…

Są różnice!

• Starożytny rycerz walczy o łupy – średniowieczny natomiast w imię Boga szerzy wiarę, tępi innowierców. Hektor przy tym broni ojczystego miasta, walczy w obronie Troi.

• Różnie przedstawiona jest ich śmierć – zwłoki Hektora potraktowano haniebnie, śmierć Rolanda jest wzniosła i pełna patosu. Choć antyczny wojownik także ma swoich bogów i często ich wspomina, to jest z nimi w większej poufałości, bogowie ingerują w jego sprawy. Bóg Rolanda jest odległy, wielki, nieosiągalny. Antyczni rycerze odczuwają zwykły ludzki strach – średniowieczni nie. Antyczny rycerz używa podstępu w walce – średniowieczny przenigdy.

Są też podobieństwa!

• Rycerz antyczny i średniowieczny są ideałami, są silni, są mistrzami w walce, piękni, mężni, wierni w przyjaźni, czuli na punkcie honoru i rycerskiej sławy.

 

Jakie cechy rycerza idealnego wymienisz na przykładzie Rolanda?

Będą to:

• odwaga – wskazuje na to zachowanie się Rolanda w czasie walki,

• wierność władcy (tutaj: Karolowi Wielkiemu),

• pobożność i wierność Bogu – jedna z najważniejszych cech rycerza średniowiecznego, rycerz walczył z niewiernymi, krzewiąc wiarę chrześcijańską, np. Roland przeciw Saracenom,

• wierność ojczyźnie i przywiązanie do niej (patriotyzm) widać, gdy Roland mówi: „Nie daj Bóg, aby słodka Francja miała iść w pogardę”, i kiedy ginie: „za króla, w imię Boga i ojczyzny – Francji”,

• siła i umiejętność walki, zapał i gotowość do walki, wierność w przyjaźni i męstwo,

• honor rycerza – Roland nie wzywa pomocy, gdyż byłoby to wystawieniem na szwank jego honoru rycerskiego, dopiero gdy widzi klęskę i śmierć Francuzów, decyduje się zadąć w róg.

 

Narodziny legendy – mitologizacja – Pieśń o Rolandzie jako przykład tych zjawisk.

W dziejach kultury często mamy do czynienia z tekstami budującymi mit, mówi się o bohaterze na przykład człowiek – legenda, o zdarzeniach, że są kultowe, o opowieści, że stała się mitem. Roland stał się symbolem rycerstwa i epoki, jego śmierć autor upodobnił do śmierci Chrystusa, dokonał sakralizacji poprzez wprowadzenie aniołów i świętych.

Dlaczego niektóre postacie stają się legendą, mitem?
Wynika to najczęściej z zapotrzebowania na takie a nie inne wzorce w danej epoce. Zdarzenia zwykłe zostają wówczas przedstawione jako heroiczne, są często wyolbrzymione, nawet odbiegają od prawdy historycznej. Tak było i w tym przypadku – Roland został napadnięty przez górali, a tylna straż to nigdy nie byli najznakomitsi rycerze – ale czas i legenda nadały zdarzeniu inny wymiar.

 

Czym Pieśń o Rolandzie zasłużyła na miano arcydzieła?

• Jest najwybitniejszą z pieśni cyklu karolińskiego (pieśni o czynach Karola Wielkiego). Cechuje ją wysoki poziom kompozycji – to 400 dziesięciozgłoskowych wierszy ułożonych w strofy, zawiera artystyczne środki ekspresji, jest poetyckim obrazem wydarzenia historycznego.

• Kształtuje literacki model bohatera – rycerza średniowiecznego – i prezentuje jego kodeks.

• Zawiera także inne modele postaci, podchwyconych przez późniejszą literaturę: zdrajcy – Ganelona, wzór władcy – Karola Wielkiego, przyjaciela Oliwiera, narzeczonej rycerza – Ody, choć ta nie została obdarzona specjalnymi względami autora: jest postacią epizodyczną, po prostu umiera wraz z ukochanym.

• Scena śmierci Rolanda jest uznawana za jedną z najznakomitszych w literaturze. Jest pełna patosu i wyrazu, a postać Rolanda charakteryzowana jest na wzór Chrystusa. Rękawica wzniesiona ku Bogu jest wyrazem poddania chrześcijańskiego rycerza (obrazuje stosunek lenny).

• Pieśń… jest przykładem eposu rycerskiego.

 

Zapamiętaj!
Pieśń o Rolandzie

• Jest najwybitniejszą z pieśni cyklu karolińskiego – pieśni o czynach Karola Wielkiego. To czterysta dziesięciozgłoskowych wierszy ułożonych w strofy, zawierających artystyczne środki ekspresji, dających poetycki obraz wydarzenia historycznego.
• Kształtuje literacki model bohatera – rycerza średniowiecznego – i prezentuje jego kodeks.

Zauważ
Utwór pokazuje także inne modele postaci, podchwycone przez późniejszą literaturę. Zdrajcy – Ganelona, wzorowego władcy – Karola Wielkiego, przyjaciela – Oliwiera, narzeczonej rycerza – Ody, choć ta nie została obdarzona specjalnymi względami autora: jest postacią epizodyczną, po prostu umiera wraz z ukochanym.

Nie zapominaj o postaci króla Karola Wielkiego.
To dzięki niemu ukształ­tował się bardzo ważny w średniowieczu wzór parenetyczny: ideał władcy. Stworzył potężne imperium od Morza Północnego po Pireneje. Legenda uczyniła z silnego władcy prawdziwy ideał chrześcijańskiego króla. Karol Wielki, Śnieżnobrody, zagorzały obrońca wiary, jest mądry, odważny, słucha doradców, szanuje swoich rycerzy – pomści śmierć Rolanda. Zbiór utworów poświęconych władcy (w tym Życie Karola Wielkiego Angilberta) nazywany jest cyklem karolińskim.

Czy utwór przedstawia prawdziwe wydarzenia?

Niezupełnie. Faktem jest, że Karol Wielki rozpoczął w 778 r. podbój Hiszpanii. Wraz z armią podszedł pod mury Saragossy, w której zebrali się Saraceni przeciwni władzy Karola (niektóre miasta hiszpańskie wcześniej dobrowolnie uznały zwierzchnictwo francuskie). Karol Wielki zarządził odwrót zmęczonej już armii. W drodze powrotnej na tylną straż jego wojsk napadli nie Saraceni, ale baskijscy górale walczący o autonomię swego terytorium. Karol poniósł klęskę, a wśród poległych był też Roland, prefekt marchii bretańskiej. Wbrew temu, co napisane jest w pieśni, Karol wcale nie pomścił swych rycerzy i nie zdobył Saragossy.

Rycerz Roland jest postacią autentyczną,
a wojna Karola Wielkiego z Saracenami z roku 778 faktem historycznym. Rzeczywiście w wyprawie hiszpańskiej tylną strażą dowodził Roland. I rzeczywiście poniósł klęskę w wąwozie górskim, gdzie został napadnięty przez górali – bo nie wezwał pomocy na czas.

 

Bohaterowie antyczni a średniowieczny Roland

Wiele ich łączy, ale są różnice. Istotną jest cel i opłacalność walki. Starożytny rycerz jawnie walczy o łupy – średniowieczny natomiast w imię Boga szerzy wiarę, tępi innowierców. Różnie przedstawiona jest ich śmierć – zwłoki Hektora potraktowano haniebnie, śmierć Rolanda jest wzniosła i pełna patosu. Inaczej oczywiście zarysowuje się problem wiary. Choć antyczny wojownik także ma swoich bogów i często ich wspomina, to jest z nimi jakby w większej poufałości, bogowie ingerują w jego sprawy. Bóg Rolanda jest odległy, wielki, nieosiągalny. Antyczni rycerze odczuwają zwykły ludzki strach – średniowieczni nie. Antyczny rycerz używa podstępu w walce – średniowieczny przenigdy. Poza tym wiele ich łączy: są idealni, silni, są mistrzami w walce, piękni, mężni, wierni w przyjaźni, czuli na punkcie honoru i rycerskiej sławy.

 

Portrety średniowiecznych rycerzy w innych utworach

Tristan
Bohater średniowiecznego romansu słynął ze swych rycerskich cnót. Nie lękał się walki z najtrudniejszymi przeciwnikami, nawet olbrzymami czy smokami. Odważny, honorowy, lojalny wobec swego pana – króla Marka… Los kazał mu jednak pokochać żonę swego króla – Izoldę Złotowłosą. Usprawiedliwia Tristana fakt, że przyczyną tego uczucia był napój miłosny, który kochankowie niechcący wypili razem, z jednego kielicha. Usprawiedliwia, ale nie zmniejsza cierpień: zakochani musieli się kryć ze swoim uczuciem, uciekli nawet do lasu moreńskiego. Król początkowo pragnął ich ukarać – Tristana skazał na stos, a Izoldę chciał oddać trędowatym. Później jednak wzruszyła go ich miłość, zwłaszcza gdy znalazłszy śpiących w leśnym szałasie, zobaczył, że między nimi leży miecz – znak czystego uczucia! Czujący wyrzuty sumienia kochankowie postanowili się rozstać, ale nie mogli zaznać szczęścia. Tristan nawet się ożenił, ale mówił żonie, że złożył ślub czystości. Gdy umierał, prosił tylko o jedno: o przyjazd Izoldy Złotowłosej. Gdy żona okłamała go, że żagiel powracającego statku jest czarny – co miało oznaczać, iż ukochana nie przybędzie – umarł z rozpaczy. Zobaczywszy to, zrozpaczona Izolda także umarła. Król Marek kazał ich pochować obok siebie. „A w nocy z grobu Tristana wybujał zielony i liściasty głóg […], który wznosząc się nad kaplicą, zanurzył się w grobie Izoldy. Ludzie miejscowi ucięli głóg, nazajutrz odrósł na nowo”.

Lancelot
Najlepszy z rycerzy króla Artura, słynny z męstwa, niepokonany. Do osiemnastego roku życia wychowywała go ukochana czarodzieja Merlina, Viviana, nazywana także Panią z Jeziora. Młodzieniec opuścił ją, by zostać rycerzem na dworze króla Artura. Dokonał wielu znamienitych czynów, między innymi uratował panią na Nohant. Z powodu jego cnót rycerskich i wyjątkowej urody kochały go kobiety, ale serce Lancelota należało tylko do jednej: Ginewry, żony króla. Ich miłość musiała, niestety, pozostać tajemnicą… Raz jeden rycerz stanął w obronie ukochanej, którą chciano spalić na stosie za zdradę męża. Lancelot nie jest więc całkowicie pozbawiony wad. Z powodu grzechów nie ujrzał świętego Graala – po prostu przespał ten moment!

Galahad (Galaad)
Syn Lancelota, kolejny z bohaterów cyklu opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu. Podobnie jak ojciec odważny i pełen cnót rycerskich, poszukiwał długo świętego Graala i właśnie jemu dane było zajrzeć do tego niezwykłego naczynia. Przepowiednia mówiła, że Graala odnajdzie najlepszy z rycerzy.
Zawisza Czarny z Garbowa
Nie zachował się żaden polski epos rycerski, a właśnie ten sławny rycerz mógłby być jego bohaterem. Znany nie tylko w kraju zwycięzca wielu turniejów, uczestnik bitwy pod Grunwaldem, poległ w 1428 r. w wojnie węgiersko-tureckiej. Pozostała po nim sława rycerskich zalet i powiedzenie „polegać jak na Zawiszy” – brak wiary w słowo rycerza był bowiem wielką zniewagą!

Cyd
Postać historyczna, lecz także bohater wielu pieśni ludowych, utworów literackich, hiszpańskich i arabskich kronik. W rzeczywistości Rodrigo Díaz de Vivar, żyjący w XI w., był kastylijskim rycerzem, który zasłużył się w walkach z Maurami. W młodości na dworze Ferdynanda I Wielkiego, później w służbie jego synów. Oczerniony przez wrogów, zmuszony do opuszczenia dworu i skazany na banicję, został dowódcą najemników w armii mauretańskich władców Saragossy. Uosobienie męstwa, honoru i wierności wobec swego władcy. Dzięki niezwykłej odwadze zyskał sobie miano Cyda – po arabsku „sid” znaczy: pan. Najstarszy znany poemat o nim to anonimowa Pieśń o Cydzie, mniej więcej z roku 1140. W XVII w. Piotr Corneille uczynił go tytułowym bohaterem swojej najsłynniejszej tragedii.

Śpiew trubadurów

W jaki sposób ludzie średniowiecza poznawali historię o Rolandzie? Czytali ją, oglądali jako przedstawienie teatralne czy może słuchali? Oczywiście słuchali. O czynach Rolanda i innych wielkich rycerzy opowiadali, a raczej śpiewali wędrowni artyści zwani truwerami, trubadurami, żonglerami, bardami.

Wypracowanie

Egoista czy bohater? Oceń zachowanie Rolanda.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c267-lektury-do-egzaminu/piesn-o-rolandzie-egzaminie

Pieśń o Rolandzie – pytania i odpowiedzi

Pieśń o Rolandzie

https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/sredniowiecze/c416-sredniowiecze-w-polsce-2/jakie-cechy-powinien-posiadac-idealny-rycerz-odpowiedz-na-podstawie-piesni-o-rolandzie

Przedstaw Pieśń o Rolandzie – opowieść o rycerzu idealnym

https://aleklasa.pl/liceum/c323-bohater-literacki/roland-bohater-piesni-o-rolandzie

Pieśń o Rolandzie – kartkówka

Napisz charakterystykę Rolanda. Oceń czyn bohatera – dlaczego Roland nie chciał wezwać pomocy?

https://aleklasa.pl/gimnazjum/c268-prace-pisemne/c239-praca-domowa/rycerz-roland-jako-jeden-z-wzorcow-epoki-sredniowiecza-dlaczego-tak-popularyzowano-te-postac

Przedstaw dwa główne średniowieczne cykle opowieści rycerskich