Idealiści i szaleńcy w literaturze polskiego modernizmu.
Temat z serii „bohaterowie literaccy”. Również pytanie o idealistów i szaleńców często się powtarza. Warto się zastanowić, czym różnią się między sobą młodopolscy idealiści i szaleńcy. Borowieckiemu bardzo daleko przecież do Judyma.
Jak można urozmaicić pracę
- Refleksją, iż typy postaci kobiecych powtarzają się w literaturze wielu epok. Np. motyw skrzywdzonej przez pana ubogiej dziewczyny występował już w balladzie Rybka, a powróci w dwudziestoleciu międzywojennym w Granicy Nałkowskiej (Justyna Bogutówna). Również portret kobiety anioła znamy z romantyzmu czy Trylogii Sienkiewicza (piękne i niewinne Oleńka i Helena).
- Wprowadzeniem postaci spoza lektury obowiązkowej (szalona Julka – W sieci, obłudna mieszczanka – tytułowa bohaterka sztuki Zapolskiej Żabusia).
Wstęp
Epoka modernizmu kojarzy się raczej z hedonizmem niż idealizmem. Stereotyp artysty z tego okresu to człowiek cygan, niegardzący alkoholem, nikotyną, seksem, narkotykami, szukający mocnych wrażeń w używkach, miłości i sztuce oraz niebezpiecznych, górskich wyprawach.
Jednak nawet dla artysty cygana istnieje jeden ideał czysty i niezbrukany – sztuka. Dla niej, dla piękna sztuki utożsamianego z oryginalnością jest w stanie ów artysta cygan poświęcić wszystko…
W pogoni za ideałem, za sztuką doskonałą pogrąża się w nędzy, narkotykach, szaleństwie. To przykład szaleńca, który gotów jest igrać z własnym życiem, byle nie zostać posądzonym o to, że jest filistrem, mieszczuchem, nieoryginalnym, miernym twórcą.
Rozwinięcie
Jednak literatura Młodej Polski niespodziewanie przyniosła też obrazy idealistów, społeczników, jakby rodem z pozytywizmu…
Przyjrzyjmy się kilku postaciom literackim z epoki…
- Doktor Judym – bohater powieści Stefana Żeromskiego, pochodzący z nizin społecznych lekarz, depcze własne szczęście i miłość ukochanej, szlachetnej kobiety, by móc być wolnym i służyć najuboższym, najsłabszym, pomagać najbardziej potrzebującym.
- Powstańcy opisani w Wiernej rzece Stefana Żeromskiego.
- Hubert Olbromski – komisarz Rządu Narodowego, wierny sprawie jeszcze w chwili schyłku powstania, ginie w nierównej walce z rąk Kozaków, zdąża jeszcze przed śmiercią wrzucić do rzeki tajne dokumentu Rządu Narodowego.
- Józef Odrowąż – choć jest arystokratą, walczy w powstaniu i zostaje ciężko ranny, cudem unika śmierci; idealista w sprawach ojczyzny, wzorowy patriota nie okazuje się jednak idealistą w miłości – może początkowo nieświadomie, ale jednak krzywdzi wierną i zakochaną, ubogą szlachciankę Salomeę, która uratowała mu życie.
- Ojciec Salomei Brynickiej – walczy do końca i ginie w powstaniu, naraża własne życie i bezpieczeństwo pozostawionej jedynie pod opieką sługi córki.
- Doktor Piotr – tytułowy bohater opowiadania Żeromskiego, nie pójdzie na kompromis, nie pogodzi się z niesprawiedliwością i cudzą krzywdą, zdecyduje się spłacić dług „zaciągnięty” u biednych robotników (jego ojciec oszukiwał ich, by zaoszczędzić z ich wynagrodzenia pieniądze na kształcenie syna). Nawet za cenę kłótni i rozstania z samotnym ojcem postanawia być bezkompromisowy i sprawiedliwy.
- Salomea, idealistka która ulega szaleństwu – dziewczyna naraża siebie i sługę, ukrywając rannego powstańca, w imię wyznawanych ideałów, gdy troska przeradza się w miłość, Salomea naraża już nie tylko życie, ale i swą cześć, dobre imię, przyszłość.
- Szalone Julka i Rachela
- Julka – bohaterka sztuki Jana Augusta Kisielewskiego W sieci kocha się w ubogim literacie, przeciwstawia filisterstwu rodziny, studiuje w akademii sztuk pięknych, zachwyca się Szałem uniesień Podkowińskiego i maluje odważny obraz na zajęciach; zbuntowana przeciwko mieszczańskiemu światu i filisterstwie rodziny – ulega w końcu jej presji i poślubia „nadfilistra” sędziego Rolewskiego.
- Rachela – bohaterka Wesela, córka bogatego Żyda, żyje w nierealnym świecie sztuki, poezji, jej postawa jest nacechowana egzaltacją
- Szaleniec Borowiecki – oszalał dla pieniędzy, chce budować własną fabrykę w Łodzi, choćby na krzywdzie innych – żądza finansowego zwycięstwa każe mu podeptać wszelkie zasady uczucia: krzywdzi robotników i narzeczoną; choć osiąga zamierzony cel – nie jest szczęśliwy.
Przykładowe zakończenie
Bohaterowie młodopolskich utworów są na ogół idealistami służącymi sztuce, ojczyźnie lub społeczeństwu. Szaleją dla sztuki, pieniądza albo… z miłości.
W ich postawach często znajdujemy odbicie postaw i zachowań bohaterów romantycznych (szalona miłość, poświęcenie dla ojczyzny, rezygnacja ze szczęścia osobistego na rzecz dobra ogółu), ale także pozytywistycznych (bezinteresowna lub mało płatna praca na rzecz najuboższych).
Mimo iż modernizm skłonni jesteśmy nazywać neoromantyzmem, dziedzictwo pozytywizmu też daje o sobie znać, zwłaszcza w twórczości Żeromskiego.
Zobacz:
Szaleni i rozważni – dwa sposoby kreowania bohatera w literaturze na przestrzeni dziejów.