Kazimierz Wyka uważał, że „Symbol to przede wszystkim synteza jako przeciwstawienie sztuki analitycznej, synteza dosięgająca niezwykłych rozmiarów”. Rozważ słuszność tego stwierdzenia, odwołując się do wybranych utworów modernistycznych.
Komentarz do tematu
Temat jest trudny, dotyczy zagadnień teoretycznoliterackich, a sprawia wrażenie jeszcze trudniejszego z powodu cytatu i nagromadzenia trudnych słów: synteza, sztuka analityczna.
Skorzystaj ze słów autorytetów!
- Cytat to także pomysł na efektowne, mocne, dobitne zakończenie!
- Zadbaj jednak, by cytowane fragmenty dotyczyły tematu, nie tylko symbolu, ale także jego syntetycznego charakteru, funkcji.
Jeżeli artyście dramatycznemu o nic więcej nie chodzi, jak tylko przedstawić nagi szmat życia, to oczywiście symbolu nie potrzebuje. Jeżeli atoli chce pokazać głębsze, że tak powiem metafizyczne znaczenie jakiejś tragedii, związku jej z tajemniczą tragedią wszystkich ludzi, wszystkich pokoleń, całego życia, jeżeli chce w tej jednej kropelce pokazać, jak się całe niebo w niej rozściela, to bez symbolu obyć się nie może.
(Stanisław Przybyszewski, O dramacie i scenie)
Analityczna sztuka przedstawiała szczegóły, szukała ich, tworzyła je nawet sztucznie, rozrywając ciągłość bytu; dla sztuki syntetycznej natomiast szczegół jako wyodrębnione zjawisko nie istnieje. Synteza tym właśnie różni się od prostej sumy lub konglomeratu, że pierwiastki w niej zatracają swą odrębność na rzecz nowej jedności, którą tworzą. Ku tej nowej jedności właśnie cała sztuka duszy się zwraca.
(Jerzy Żuławski, Znaczenie symbolu w sztuce)
Jak dowieść, że symbol jest sztuką syntezy?
Na dobrym symbolu. A nie ma chyba lepszego niż róża. Krzak dzikiej róży – główny bohater wiersza Kasprowicza – to delikatny kwiat, którego nie pokonała burza, to piękno, młodość, nowe pokolenie. Wzdychający, targany niepokojem. Obok limba symbolizuje starość. Poeta połączył tu kilka obszarów i skojarzeń. Powstała znakomita synteza: roślina, człowiek, zmysły, pojęcia abstrakcyjne splotły się w jedno…
Jak rozumieć temat?
Zaczynamy więc właśnie od cytatu:
- Najpierw przypomnienie definicji symbolu: to motyw lub układ motywów (przedmiot, postać, zdarzenie itp.), będący znakiem treści ukrytych. W przeciwieństwie do alegorii jest niejednoznaczny, niejasny, daje możliwość różnych interpretacji.
- Synteza to łączenie w całość wielu różnych elementów, zaś sztuka analityczna polega na rozkładaniu całości na poszczególne składniki.
- Symbol według Wyki wiąże w sobie różne sensy, czasem bardzo różnorodne („synteza dosięgająca niezwykłych rozmiarów”). Sztuka opierająca się na tym środku wyrazu stara się łączyć zjawiska, nie – rozkładać je na czynniki pierwsze.
- Nie słyszałeś wcześniej o Wyce? To nie ma znaczenia. Sens przywołanego stwierdzenia byłby taki sam, gdyby wypowiedział je Jan Kowalski (to uwaga dla tych wszystkich, którzy boją się komentowania cytatu, o którego autorze nic nie wiedzą).
- Polecenie nakazuje rozważyć stwierdzenie Wyki – niekoniecznie musimy je uznać za prawdę absolutną. Takie sformułowanie pozwala polemizować z cytatem, choć sądzę, że zdecydowana większość byłaby przekonana o jego prawdziwości.
Jak zacząć?
Ponieważ cytat postrzegany jest jako trudny, po to też, żeby dobrze go sobie uświadomić, warto zacząć od przywołania i rozgryzienia słów Kazimierza Wyki.
Przykład – wstęp:
Symbol to synteza – czyli połączenie, scalenie, powiązanie zjawisk. Tak, zgadzam się z Wyką. Wymyślić wspaniały symbol to połączyć wiele przestrzeni, skojarzyć różne dziedziny. To coś odwrotnego, trudniejszego, wartościowszego od analitycznego opisu rozmaitych oddzielnych cząstek. To też prawda. Dowodzą jej symbole moderny – epoki zwanej też symbolizmem…
Co w rozwinięciu?
Przykłady:
Symbolizm w bardzo dużym stopniu wpłynął na literaturę modernizmu, dlatego wybór przykładów będzie wyjątkowo łatwy. W pracy na powyższy temat warto przywołać na przykład:
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego – różne typy symboli (przedmioty – złoty róg, złota podkowa; sceny – chocholi taniec; postacie – tzw. osoby dramatu);
- Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Jana Kasprowicza – wieloznaczność róży i próchniejącej limby;
- Dies irae Jana Kasprowicza – symbolika wywodząca się z Biblii;
- Statek pijany Rimbauda – motyw wędrówki statku, który uciekł holownikom i ogląda bogactwo świata;
- Spleen Charles’a Baudelaire’a – obraz psychiki ludzkiej;
- Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego – rozdarta sosna jako znak wewnętrznych rozterek Tomasza Judyma;
- Chłopów Władysława Reymonta – scena śmierci Boryny.
Wszystkich przejawów symbolizmu w literaturze nie sposób przywołać – ani tym bardziej wykorzystać w pracy. Niezbędna będzie selekcja przykładów, wybranie tych, które w najlepszy sposób zilustrują wnioski. Praca nie może polegać na opisywaniu kolejnych symboli! To chyba największe niebezpieczeństwo grożące piszącemu. Żeby tego uniknąć, wykonaj małe ćwiczenie: zastanów się, co miałbyś do powiedzenia o słowach Wyki, gdyby trzeba było zrezygnować z przykładów. Zapisz wnioski – i dopiero teraz dopisz przy nich tytuły odpowiednich utworów. Rozważania są tu najważniejsze, a przykłady jedynie udowodnią ich słuszność.
Przykład sformułowania:
Wyka przeciwstawia symbol sztuce analitycznej, która polega na rozkładaniu świata na poszczególne elementy składowe. Dzięki symbolowi osiągamy coś przeciwnego – powiązanie różnych elementów w całość. Pozwala to pokazać istniejące w świecie prawidłowości, podobieństwa między zjawiskami, a także epokami. Obraz śmierci Boryny w Chłopach Władysława Reymonta służy mitologizacji – bohater staje się uniwersalnym znakiem związku człowieka z naturą. Czytelne w każdym okresie są wykorzystane przez Jana Kasprowicza w Dies irae symbole węża i Ewy (pokusa, grzech, pożądanie…) czy krzyża, cierniowej korony (cierpienie, poświęcenie…). Ponadczasowy jest także obecny w wielu wierszach młodopolskich motyw wędrówki jako metafory ludzkiego losu (Na Anioł Pański Przerwy-Tetmajera, Statek pijany Rimbauda). Jak odczytać zakończenie drugiego z tych wierszy? Oto statek spełnił marzenie – poznał piękno świata. Dlaczego więc tęskni do błotnistej kałuży, w której dziecko puszcza okręciki? Może to znak tęsknoty za stabilizacją, poczuciem bezpieczeństwa. A może sugestia, że piękniejsze są marzenia, ich spełnienie przynosi pustkę. Symbol – z natury niejednoznaczny – daje czytelnikowi różne możliwości interpretacji, angażuje go mocniej w odczytywanie dzieła, zachęca do współpracy.
Jak zakończyć?
Cytatem
Sztuka wielka, sztuka nieśmiertelna była i jest zawsze symboliczną; ukrywa za zmysłowymi analogiami pierwiastki nieskończoności, odsłania bezgraniczne pozazmysłowe horyzonty.
(Zenon Przesmycki, Wstęp do Wyboru pism dramatycznych Maurice Maeterlincka)
Skorzystaj ze słów autorytetów!
• Cytat to także pomysł na efektowne, mocne, dobitne zakończenie!
• Zadbaj jednak, by cytowane fragmenty dotyczyły tematu, nie tylko symbolu, ale także jego syntetycznego charakteru, funkcji.
- Jeżeli artyście dramatycznemu o nic więcej nie chodzi, jak tylko przedstawić nagi szmat życia, to oczywiście symbolu nie potrzebuje. Jeżeli atoli chce pokazać głębsze, że tak powiem metafizyczne znaczenie jakiejś tragedii, związku jej z tajemniczą tragedią wszystkich ludzi, wszystkich pokoleń, całego życia, jeżeli chce w tej jednej kropelce pokazać, jak się całe niebo w niej rozściela, to bez symbolu obyć się nie może.
(Stanisław Przybyszewski, O dramacie i scenie)
- Analityczna sztuka przedstawiała szczegóły, szukała ich, tworzyła je nawet sztucznie, rozrywając ciągłość bytu; dla sztuki syntetycznej natomiast szczegół jako wyodrębnione zjawisko nie istnieje. Synteza tym właśnie różni się od prostej sumy lub konglomeratu, że pierwiastki w niej zatracają swą odrębność na rzecz nowej jedności, którą tworzą. Ku tej nowej jedności właśnie cała sztuka duszy się zwraca.
(Jerzy Żuławski, Znaczenie symbolu w sztuce)
Zobacz:
Symbole w poezji polskich modernistów – odwołaj się do wybranych wierszy Kasprowicza i Tetmajera.