Koncepcja słowa w poezji symbolistycznej.
Jak zacząć?
Przykład:
Trudno o bardziej wieloznaczne i tajemnicze zjawisko w historii poezji niż symbolizm. Narodził się on bowiem z potrzeby szukania tego, co wieczne, nieskończone, niezmienne. Te idee są niedostępne w sposób fizyczny, a tym samym niemożliwe do opisania.
Symboliści podkreślali często, że zwykły język, przez swoje skonwencjonalizowanie, nie jest w stanie opisywać tego, co niewyrażalne. Funkcję taką może natomiast pełnić symbol – indywidualny i wieloznaczny odpowiednik takich znaczeń i „jakości”, które nie mieszczą się w tradycyjnym systemie językowym. Symboliści próbowali więc pozbawić język znaczeń konwencjonalnych, zamieniali słowa na dźwięki, zmieniali ich znaczenie, zestawiając wyrazy w taki sposób, aby traciły określony sens. Dzięki temu właśnie symbolizm przyniósł pierwsze wyraźne próby utworzenia odrębnej mowy poetyckiej, niezależnej od języka prozaicznego. Próby, które – z różnym skutkiem – podejmowane są przecież do dziś.
Co w rozwinięciu?
Cechy symbolu
Kontekst metafizyczny – symbol zawsze odsyłał do tego, co w zwykły sposób nie może być poznane lub wyrażone:
- Baudelaire: Albatros – albatros symbolizuje fenomen geniuszu, jednostki wybitnej,
- Rimbaud: Statek pijany – rejs to symbol ludzkiej egzystencji, duchowego rozwoju.
Wieloznaczność – symbol należy interpretować jak wiersz, ponieważ daje on wiele możliwości interpretacyjnych:
- Baudelaire: Padlina – trup może uosabiać brzydotę, symbolizować istotę przemijania lub schyłek kultury.
Niekonwencjonalność – symbol musi być tworzony indywidualnie, w chwili natchnienia, a jego odczytanie wymaga od odbiorcy wysiłku interpretacyjnego, znaczenie nie może być oczywiste (taki skonwencjonalizowany symbol to alegoria):
- Rimbaud: Samogłoski – poeta literę A porównuje do „much brzęczących w oborze”, natomiast O jest „trąbą niebiańską, co dziwne świsty kołysze”,
- Verlaine: Niemoc – artysta-dekadent porównany jest do „Cesarstwa u schyłku wielkiego konania”.
Koncepcja słowa
Słowo jako dźwięk – najważniejsze są brzmienie i rytm słowa, jego znaczenie schodzi na plan dalszy:
- manifestem takiego poglądu jest wiersz Sztuka poetycka Verlaine’a,
- koncepcja Wagnera – pierwszy język ludzki podobny był do śpiewu, wyrażał emocje, nie miał funkcji komunikatywnej.
Przesunięcia znaczeniowe – takie dobieranie słów, żeby nabierały nowego znaczenia, dalekiego od konwencji języka potocznego:
- Verlaine (Nadzieja lśni…)
Nadzieja lśni jak słomy ździebełko w stodole,
- Rimbaud: Statek pijany:
Widziałem słońce nisko w plamach zgróz mistycznych,
Jak słało długie, zimne fioletów martwice.
Kult słowa – wiara w kreacyjne możliwości słowa, w jego stanowiące znaczenie:
- Baudelaire: Padlina:
Wtedy czerwiowi, który cię będzie beztrosko
Toczył w mogilnej ciemności,
Powiedz, żem ja zachował formę i treść boską
Mojej zetlałej miłości!
Techniki poezji symbolistycznej
Analogia – porównywanie tego, co niepoznawalne, do zjawisk fizycznych, rzeczy itd.
- Verlaine: Niemoc:
Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania
Zasada powinowactwa – wzajemna łączność elementów świata, zgodnie z ideą, że świat jest jednością, całością, więc wszystko sobie odpowiada:
- Baudelaire: Oddźwięki:
Jak oddalone echa wiążące się w chóry,
Tak sobie w tajemniczej, głębokiej jedności (…)
Odpowiadają dźwięki, wonie i kolory.
Synestezja – przypisywanie wrażeń pochodzących z jednego zmysłu innemu zmysłowi:
- Rimbaud: Śpiący w kotlinie:
Zakąt, gdzie śpiewna rzeka śród bujnej zieleni (…)
Kotlina, która blaskiem się pieni.
Personifikacje i animizacje – pojęcie, uczucia, nastroje przedstawiane są jako ludzie lub inne istoty żywe:
- Baudelaire: Spleen II:
Skąd ucieka nadzieja, ten płochliwy stwór,
Jak nietoperz, gdy głową tłukąc o sklepienie,
Rozbija się bezradnie o spleśniały stół.
Jak zakończyć?
Przykład:
Symbolizm szybko stał się znakiem rozpoznawczym epoki i jednym z głównych kierunków rozwoju sztuki tamtego okresu. Zaważył na kształcie nie tylko poezji modernistycznej, ale miał również znaczący wpływ na prozę i dramat. Odegrał też ogromną rolę w tak zwanej syntezie sztuk, czyli szukaniu punktów wspólnych między literaturą, muzyką, rzeźbą i malarstwem. Szczególne znaczenie odegrał symbolizm w dziedzinie języka – twórcy chcieli bowiem jak najbardziej uwolnić go spod wpływu mowy potocznej.
Trzeba jednak zwrócić uwagę, że wiele chwytów symbolistycznych szybko się zbanalizowało, niektóre porównania czy metafory, poprzez częste ich powtarzanie, weszły na stałe do języka poezji i przestały spełniać założenia symbolu. Bywało też i tak, że w skutek zamierzonej przez poetę niezrozumiałości i tajemniczości, osiągniętej przez spiętrzenie bardzo luźnych skojarzeń, dzieło przestawało trafiać do odbiorcy, pozostawało interpretacyjną zagadką nie do rozwiązania.
Nie ulega jednak wątpliwości, że symbolizm to jeden z najważniejszych nurtów w historii poezji. I choć dziś rzadko czytamy powstałe w tamtym okresie utwory, jeszcze częściej nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele współczesna poezja zawdzięcza takim twórcom jak, Baudelaire, Rimbaud czy Verlaine. Bez nich obraz dzisiejszej literatury byłby z pewnością zupełnie inny.
Zobacz: