Sytuacja człowieka we wszechświecie na podstawie utworów Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.
Wstęp I
Mikołaj Sęp-Szarzyński to poeta przełomu epok renesansu i baroku. Często jednak bywa zaliczany do twórców już barokowych. Ten twórca gra konwencjami dwóch epok – średniowiecza i renesansu (którego optymizm w postrzeganiu człowieka i jego miejsca we wszechświecie neguje). Wybierał często formę sonetu, który uwzniośla przedmiot opisu. Świat Sępa to świat ruchu i niepokoju. Niewiele jest tam rzeczy, które można zobaczyć, usłyszeć, których można dotknąć – czyli doświadczanych za pomocą zmyslów. Jego wiersze wypełniają twory intelektu, często abstrakcyjne.
Wstęp II
Z wierszy tego poety wyłania się pesymistyczny obraz człowieka, jakże inny od renesansowej jego koncepcji. Poeta często podkreślał rozdarcie wewnętrzne człowieka, jego słabość oraz dwoistość jego natury. „Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”, skazany na „straszliwy bój” z szatanem, światem i ciałem – taka charakterystyka pojawia się w najbardziej chyba znanym „Sonecie IV”. Miejsce człowieka w świecie? Sęp pisze o „bycie podniebnym”, czyli zawieszeniu człowieka między niebem a ziemią, a co za tym idzie – między niskimi potrzebami ciała a wysokimi aspiracjami duszy…
Rozwinięcie
Sytuacja człowieka w sonetach Sępa jest dramatyczna – ta słaba, chwiejna, rozdarta wewnętrznie istota skazana jest na ciągłą walkę – z samym sobą, ale i z rozmaitymi pokusami. Człowiek przeżywa dramat wynikający z jego wewnętrznego rozdarcia, dwoistości bytu. Świat postrzega Sęp jako pełen kontrastów, niebezpieczny dla człowieka, który jest w gruncie rzeczy słaby. W związku z tym śmiertelnik musi szukać oparcia, bez którego będzie z nim marnie – tym oparciem jest Bóg.
Kunszt Sępa w dużej mierze polega na tym, że podporządkowuje on środki wyrazu tematyce utworu – w sonetach, których tematem jest nędza i dwoistość człowieka, ciągła walka, pojawiają się takie środki, jak: przerzutnie, oksymorony, kontrasty i zdania inwersyjne. W jego utworach widoczna jest ciągła walka przeciwieństw między tym, co cielesne, a tym, co duchowe. „Ja” liryczne w wierszach Sępa jest niepewne, świadome własnych słabości, stawiające dramatyczne pytania o to, jak poradzić sobie z własną ułomną naturą i pokonać samego siebie.
Sonet I
Spróbujmy przyjrzeć się Sonetowi I – mniej znanemu niż najsłynniejsze chyba Sonety IV i Sonet V. Sonet I w zestawieniu z hymnem Czego chcesz od nas, Panie… Jana Kochanowskiego ukazuje nam odległą od renesansowej (pełnej harmonii i ładu) wizję świata. Ów sonet ma bardzo charakterystyczny, wiele mówiący tytuł: O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego. Mamy więc tu – już w tytule – nawiązanie do toposu vanitas, czyli marności świata. Czytamy, że „śmierć tuż za nami spore czyni kroki” (przypomina nam się tu średniowieczne hasło „memento mori”).
Człowiekowi towarzyszy lęk przed śmiercią, potrzeba szukania oparcia w Bogu i lament nad własną słabością. W życiu doczesnym niemożliwe jest więc osiągnięcie szczęścia! Chyba że naiwnie łudzilibyśmy się, że szczęście zapewnią nam ziemskie wartości wymienione w Sonecie V, takie jak: złoto, władza, sława i uroda… Są to „niestałe dobra” i „cienie” – a nie warto przecież gonić za cieniem…
Świat, w którym żyje Sonetowi „Sępowy człowiek”, to świat, w którym niemożliwe są raczej ukojenie czy spokój ducha. Jest to bowiem świat dynamiczny, pełen ruchu. Jan Błoński pisze o roli ruchu w wierszach Sępa: „Ruch jest dla niego czymś więcej niż jednym ze zjawisk; jest raczej trybem bytu, formą, w jakiej istnieje rzeczywistość”. W tym sonecie ruch oddany jest znakomicie przez wyrażenia i zwroty takie jak: „obrotne obłoki”, „lotne czasy”, „spore czyni kroki”, „pędzą”.
Zakończenie
Powracającym tematem w utworach Sępa jest pogarda dla złudnych wartości i dramatyczne przeżycia „ja” lirycznego, jego rozpacz nad zmiennością i kruchością świata. Wizja człowieka w utworach tego poety jest pełna lęku, bólu i niepewności.
Zobacz:
Sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego jako wyraz niepokojów i rozdarcia wewnętrznego człowieka baroku
Mikołaj Sęp Szarzyński – O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem
Mikołaj Sęp Szarzyński – O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego
Scharakteryzuj relację człowiek – Bóg w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
Koncepcja Boga i człowieka w twórczości Jana Kochanowskiego i Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.