Dramat narodu bez państwa na przykładzie wybranych utworów – motyw tułacza i tęsknoty za ojczyzną w literaturze polskiej.
Zauważ, że trzeba przyjrzeć się aż dwóm motywom – tułacza – pielgrzyma i tęsknoty za ojczystym krajem. Jak się do niego zabrać? Przede wszystkim ograniczyć materiał literacki (choć jest z czego wybierać!). Na ten temat można by napisać obszerną książkę, nie jest to chyba jednak Twoim celem. Nie wolno także nie wspomnieć choćby słowem o Wielkiej Emigracji. Ten temat to jeden z pewniaków, do których warto się przygotować szczególnie starannie.
Najważniejsze utwory
Motyw tęsknoty za ojczyzną:
• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
• Smutno mi, Boże… Juliusza Słowackiego
• Moja piosnka (II) Cypriana Kamila Norwida
Motyw pielgrzyma:
• Sonety krymskie i Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza
• Kordian Juliusza Słowackiego (zwłaszcza akt II pt. Wędrowiec)
Pielgrzym
Według Słownika języka polskiego pielgrzym to człowiek odbywający wędrówkę do miejsc kultu, pątnik, dawniej to słowo oznaczało tyle co podróżnik, człowiek odbywający podróż. Wyraz pielgrzym brzmi znacznie bardziej dostojnie i zagadkowo niż neutralne słowo podróżnik. Pielgrzym w naszym odczuciu to ktoś więcej niż podróżnik; w tym słowie jest dużo dostojeństwa.
Zwróć uwagę na tytuł dzieła – już tam zawarta jest idea, że Polacy to naród bez państwa. W związku z tym skazani są na wieczną tułaczkę, której nadana została ranga pielgrzymowania, które przecież jest czymś zupełnie innym niż tułanie się bez celu po świecie. Pielgrzymka ma zawsze jakiś wzniosły cel.
Ważne pojęcia
• mesjanizm
• prometeizm
• winkelriedyzm
• wallenrodyzm
.
Wzbogać swoją pracę
Przywołaj kontynuacje romantycznej wizji ofiary w późniejszej literaturze. Przykładów jest bardzo wiele.
Oto niektóre z nich:
- Idea śmierci za Boga, Honor i Ojczyznę w Trylogii Henryka Sienkiewicza. Czy nie jest tak, że Michał Wołodyjowski kojarzy się nam z bohaterskim Ordonem, zaś Longinus Podbipięta z Winkelriedem?
- Uwznioślenie śmierci Polaków, którzy zginęli w kampanii wrześniowej w Pieśni o żołnierzach z Westerplatte Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.
- Wzorce osobowe młodych bohaterów ginących za ojczyznę w Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego
W dziełach literackich i filmowych mamy także do czynienia z podważeniem idei chwalebnej śmierci; spotykamy się z nią np. w Kordianie i chamie Leona Kruczkowskiego (powieści będącej rewizją spojrzenia na powstanie listopadowe). Polemiką z legendą bohatera romantycznego jest głupia, bezsensowna śmierć Maćka Chełmickiego, którą możemy oglądać w ekranizacji Popiołu i diamentu Jerzego Andrzejewskiego dokonanej przez Andrzeja Wajdę.
Jak zacząć?
Podkreśl ważność obu tych motywów w twórczości polskich romantyków.
Przykład
Kreowanie się na wiecznego podróżnika, który nie może zaznać spokoju, którego wiecznie coś gna i nie pozwala mu odpocząć oraz podkreślanie tęsknoty za ojczyzną i silnego związku z rodakami i rodzinnym krajem, wydają się dziś trochę pretensjonalne i mocno przesadzone. Nie powinniśmy jednak oceniać romantycznych twórców zbyt surowo – nie dane nam przecież było znaleźć się w ich sytuacji (przymusowa emigracja, wiecznie skłócone środowisko polskie, bliskie zeru szanse na powrót do kraju). Poza tym – romantycznej tęsknocie zawdzięczamy przecież wiele pięknych, poruszających utworów.
Co w rozwinięciu?
Staraj się unikać ogólników typu: „Polscy twórcy, z dala od ojczyzny, bardzo tęsknili za rodzinnym krajem.” Przedstaw dość ogólną analizę zaproponowanych przez Ciebie utworów.
1. Tęsknota za ojczyzną
Hymn (Smutno mi, Boże…)
W tym utworze obecny jest ton melancholijnej skargi. Próba rozpoznania przyczyn swojego smutku przez osobę mówiącą w wierszu pojawia się dopiero w czwartej i piątej zwrotce. Ojczyznę przypominają lecące bociany, dalej… osoba mówiąca w tym utworze coraz bardziej zanurza się w swoje wspomnienia i rozmyślania nad własnym powikłanym losem. Przyszłość z kolei pojawia się w kolejnych strofach, szóstej i siódmej, i ta jednak nie jest wesoła: mój okręt nie do kraju płynie. Zagubienie i niepewność przyszłości, które potęgują jeszcze ogromne przestrzenie morskie – sytuacja osoby mówiącej w wierszu jest nie do pozazdroszczenia. Ten podróżnik z przymusu nie może wrócić do kraju, gdzie zostałby natychmiast aresztowany lub (z czym byłoby mu jeszcze trudniej się pogodzić niż z przymusową wędrówką) musiałby zaakceptować życie poddanego znienawidzonego, apodyktycznego cara. Jest świadom tego, że nawet najpiękniejsze miejsca, które ma możliwość odwiedzić, nie zastąpią mu ojczyzny. Wie także, że być może już nigdy nie będzie się czuł swojsko i pewnie – wszędzie będzie tylko obcym, a w najlepszym wypadku gościem.
Moja piosnka (II)
To jeden z najbardziej osobistych liryków Norwida. Osoba mówiąca w wierszu przenosi się myślą do ojczyzny, kraju wzruszeń młodości i pięknych przyjaźni. W trzech pierwszych zwrotkach dominuje motyw tęsknoty do ojczystego kraju, który ukazany jest jako miejsce, gdzie żyją prości i prawi ludzie. To oczywiście obraz wyidealizowany, a przynajmniej – jednostronny. Przywołany zostaje gest podnoszenia z ziemi okruchów chleba, bocianie gniazda, polskie chaty i życzliwość ludzi.
Pan Tadeusz
W tym utworze ukazany jest utracony świat pokolenia polistopadowych emigrantów. Ten obraz utraconego świata szlacheckich tradycji jest oczywiście wyidealizowany i przesłodzony, trzeba jednak pamiętać, że celem autora nie był realistyczny opis środowiska szlacheckiego. Ten bowiem, zamiast przywołać piękne, poruszające wspomnienia, wywołałby raczej niechęć i niesmak. Narrator poematu prosi w inwokacji:
Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną
Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych (…).
W Epilogu, pisanym z perspektywy paryskiego emigranta, także pojawiają się bardzo znamienne słowa:
Jedna jest tylko już kraina taka,
W której jest trochę szczęścia dla Polaka:
Kraj lat dziecinnych!
Ten poemat ma spełniać funkcję, którą można by określić jako „terapeutyczną”; ma być ucieczką od paryskiego bruku i emigracyjnych potępieńczych swarów.
2. Pielgrzym
Sonety krymskie
Sonety krymskie to cykl osiemnastu utworów, które powstały w latach 1825 – 1826, podczas podróży poety po Krymie. Zachwyca się pejzażami krymskimi, lecz orientalna przyroda nie sprawia, że zapomina o ojczyźnie:
Litwo! Piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy
Niż słowiki Bajdaru, Salhiry dziewice,
I weselszy deptałem twoje trzęsawice
Niż rubinowe morwy, złote ananasy.
Ciekawym zabiegiem jest wprowadzenie dwóch postaci mówiących, Pielgrzyma i człowieka Wschodu, Mirzy. Ich dialog jest zderzeniem dwóch różnych typów myślenia właściwy ludziom dwóch różnych kultur. Choć Pielgrzym jest zafascynowany urodą Krymu, wciąż tęskni za krajem. Osoba mówiąca w Sonetach krymskich to smutny, samotny wygnaniec z ojczyzny, wieczny tułacz.
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego
Księgi… miały przynieść ukojenie i nadzieję przymusowym emigrantom polskim. Część druga – Księgi pielgrzymstwa polskiego miały stanowić coś w rodzaju katechizmu polskiego emigranta. Nie jest on wcale nazywany tułaczem ani emigrantem lecz pielgrzymem, w odróżnieniu od tułacza, którym jest człowiek błądzący bez celu i wygnańca, którym jest człowiek wygnany wyrokiem urzędu. Słowo pielgrzym zyskuje nobilitujące znaczenie: A tymczasem Polak nazywa się pielgrzymem, iż uczynił ślub wędrówki do ziemi świętej, Ojczyzny wolnej, ślubował wędrować póty, aż ją znajdzie. Ta księga kończy się Litanią pielgrzymską, w której wspominane są ofiary carskich represji.
Kordian
Akt II, pt. Pielgrzym, przynosi obraz podróży Kordiana po Europie. Nie jest to podróż przyjemna, choć bohater zwiedza wiele pięknych miejsc. Niestety, jest ona gorzką szkołą życia i przynosi wiele rozczarowań. Ale dzięki niej bohater wzbogaca swoje doświadczenie.
Jak zakończyć?
Powróć do określenia naród bez państwa, zawartego w temacie.
Przykład
Naród bez państwa – gdyby nie lekcje historii, podczas których poznaliśmy dzieje Polski, określenie naród bez państwa brzmiałoby bardzo dziwnie. Tak samo dziwna była sytuacja ludzi, którzy nie mogli znaleźć swojej ojczyzny na mapie. Ówcześni starali się radzić sobie jakoś z tą tragiczną sytuacją, np. określając swój tułaczy żywot nobilitującym mianem pielgrzymowania.
Zobacz:
Jakie romantyczne utwory podejmują temat piękna ziemi ojczystej i tęsknoty emigrantów?
Topos wędrowca, tułacza, pielgrzyma w literaturze polskiego romantyzmu
W której epoce literackiej szczególnie często pojawia się motyw pielgrzyma?
Topos pielgrzyma w literaturze – od romantyzmu do współczesności