Tło epoki
Norwid jest często uznawany za artystę epoki przełomu, tworzącego między romantyzmem a pozytywizmem. Rzeczywiście, możemy zaliczyć go do tzw. drugiego pokolenia romantyków.
Jako poeta był już wychowany na literaturze polskich romantyków, wieszczów największego formatu.
Norwid debiutował w okresie, kiedy polski romantyzm przestaje być awangardowy i łagodnieje. W Polsce romantyczny zapał powoli wygasał i stopniowo zaczynał się krystalizować, zwłaszcza po powstaniu styczniowym, nowy nurt – pozytywizm. Wydarzeniem, które w istotny sposób wpłynęło na twórczość Norwida i na określenie jego stosunku wobec walki zbrojnej jako metody wyzwolenia narodów, była Wiosna Ludów w 1848 roku.
Tworząc w takiej atmosferze, Norwid dostrzegał konieczność swoistego odnowienia polskiej literatury. Zdawał sobie sprawę z ograniczeń i schematów, w jakich ugrzęzła poetyka romantyczna. Bliski był mu także pozytywistyczny ideał pracy. Twierdził, że narodowi potrzebny jest „skręt konieczny w poezji polskiej”.
Najważniejsze dzieła
Za najważniejsze dokonania w twórczości Norwida uważa się liryki, przede wszystkim zbiorek Vade-mecum oraz poemat Promethidion.
Norwid jest także autorem przepięknych esejów Czarne kwiaty, poświęconych ostatnim dniom życia słynnych artystów, między innymi Mickiewicza i Chopina. Jego dramat Pierścień wielkiej damy opowiada o poniżeniu, jakie spotyka ubogiego artystę ze strony arystokratycznych salonów.
Najważniejsze wiersze:
- W Weronie,
- Bema pamięci żałobny rapsod,
- Fortepian Szopena,
- Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie…,
- Klaskaniem mając obrzękłe prawice…,
- Pielgrzym,
- Pióro.
Geneza dzieł
Przyczynę powstania wielu wierszy Norwida nie jest łatwo określić. Istnieje, oczywiście, pewna grupa tych najbardziej znanych, które zostały poświęcone bądź wybitnym osobom, bądź są swoistą poetycką reakcją na aktualne wydarzenia. Natomiast wiele wierszy jest wynikiem bardzo osobistych refleksji nad współczesnością, zagadnieniami społecznymi, a także niezwykle bliską Norwidowi religią chrześcijańską.
Przegląd wierszy
- Pióro – jest to jeden z wczesnych wierszy Norwida. Motto zaczerpnięte z Byrona sugeruje, że poeta będzie chciał stworzyć własną koncepcję poezji.
- Bema pamięci żałobny-rapsod – jest swoistym hołdem złożonym Józefowi Bemowi, który walczył o wolność Polski i Węgier w czasie Wiosny Ludów pod hasłem „Za wolność waszą i naszą”. Jest to rapsod ku czci pamięci, a nie samego bohatera; a więc pamięć o wybitnej jednostce i jej wpływ na potomnych są, być może, ważniejsze niż bohaterskie czyny zmarłego.
- Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… – wiersz został napisany zaledwie w rok po śmierci Mickiewicza. Można więc przypuszczać, również ze względu na „niedokończoną” strofę poświęconą naszemu wieszczowi, że to właśnie jego śmierć wywołała refleksje poety na temat pewnych prawidłowości rządzących losami wielkich ludzi.
- Klaskaniem mając obrzękłe prawice… – wiersz pochodzi z 1858 roku z tomiku Vade-mecum – jest to w dużej mierze utwór autotematyczny, ale stanowi też polemikę z dziedzictwem romantyków.
- W Weronie – to jeden z najbardziej znanych wierszy Norwida. Zapewne inspiracją do jego napisania była podróż do Włoch i wizyta w Weronie, mieście nieszczęśliwych kochanków – Romea i Julii.
- Pielgrzym – może być odczytywany jako swoisty manifest postawy twórczej. Sam Norwid pisał w swoich listach, iż „człowiek jest natury pielgrzymiej”.
- Fortepian Szopena – jest to właściwie nie wiersz, a poemat, składający się z dziesięciu części. Być może, bezpośrednio zainspirowały Norwida wiadomości o represjach, jakie dotknęły Warszawę po zamachu na generała Berga, namiestnika carskiego. Wówczas zdemolowano pałac Zamoyskich przy Nowym Świecie, a według wiadomości z niektórych gazet, wyrzucono z okien pałacu i spalono fortepian Chopina. Tę informację Norwid potraktował jako pretekst do napisania dzieła parabolicznego o twórcy i istocie dzieła sztuki.
Cyprian Kamil Norwid – najważniejsze wiersze
W wierszu W Weronie – zwróć uwagę na dwie wizje rzeczywistości.
Podmiot liryczny snuje refleksje, patrząc na grób Szekspirowskich bohaterów najsłynniejszego romansu świata. Przetwarza pejzaż, zastanawia się nad sensem ludzkich dziejów.
Motyw przewodni wiersza – to gwiazda spadająca z nieba. Wokół niej – odpowiedzi, czym właściwie jest – toczy się dyskurs, polemika, która pokazuje dwa sposoby widzenia świata. Norwid pisze o nich tylko w dwóch ostatnich tercynach wiersza – jednak to one są istotą utworu.
- Pierwsza wizja – romantyczna
Reprezentują ją cyprysy (w krajach śródziemnomorskich drzewa miłości i żałoby). Mówią, że spadający meteoryt to łza dla Julii (Julietty) i Romea, a więc meteoryt spadły z nieba jest odpowiedzią Boga na wielką miłość kochanków z Werony. „Łza przecieka groby”, a więc przypomina o uniwersalności uczucia młodych kochanków. Rozumienie meteorytu jako anielskich łez pochodzi z wierzeń ludowych. Natura jest tu ujmowana w sposób romantyczny, jako siła żywa, twórcza, przemawiająca boskimi znakami do człowieka.
- Druga wizja – realistyczna i racjonalistyczna
Meteoryt to nic innego jak tylko kawałek kamienia, na który nikt nie czeka. Kto może tak mówić? Ludzie kierujący się zdrowym rozsądkiem, ufający tylko sile rozumu i obserwacji – a więc jest to wizja świata wszystkich tych ludzi, dla których ważna jest tylko empiria, a może nawet ograniczony materializm.
Ważne!
Wiersz ten jest aluzją literacką do najsłynniejszego dramatu Szekspira Romeo i Julia. Zostały w nim przywołane nazwiska obu zwaśnionych rodów. Norwid wybiera tylko jeden wątek tej opowieści – wspólnego grobu kochanków. Traktuje tę historię w sensie symbolicznym. Jest to punkt wyjścia do refleksji o dwóch wizjach świata. Tę romantyczną, opartą na micie miłości zwyciężającej śmierć, reprezentuje natura (cyprysy). Tę realistyczną z kolei reprezentują ludzie, którzy „mówią uczenie”. Czytelnik sam musi odpowiedzieć sobie, który z tych obrazów świata jest bardziej prawdziwy…
W utworze Bema pamięci żałobny rapsod – rozpoznaj środki, za pomocą których Norwid dokonuje stylizacji.
- Istota stylizacji polega na wykreowaniu obrazu pogrzebowego konduktu na wzór uroczystości pogrzebowych starosłowiańskiego wojownika.
- Ten rodzaj stylizacji nazywamy archaizacją. Sposób jej osiągnięcia jest dwojaki:
- poprzez ukazanie obrazów z rycerskimi rekwizytami
- oraz w mniejszym stopniu poprzez dobór słownictwa.
- Rekwizyty rycerskie to: miecz, pancerz, sokół, koń, proporce i chorągwie.
W wierszu Fortepian Szopena Norwid charakteryzuje muzykę Szopena, twierdzi, że muzyka mistrza stworzyła „Polskę przemienionych kołodziejów”.
Co to znaczy?
Jest to oczywiście metafora. „Polska przemienionych kołodziejów” to Polska, która sięga do swoich pierwotnych, czystych, nieskażonych wartości, do swych źródeł i istoty. Utwór przywołuje legendę o Piaście Kołodzieju – pierwszym półlegendarnym władcy Polski.
- Norwid przypisuje muzyce Chopina synkretyzm. Łączy ona pierwiastki:
- antyczne (cnota, doskonałość peryklejska),
- chrześcijańskie (niebo, motyw Emanuela, czyli objawionego Chrystusa)
- pierwiastki typowo polskie (dwór modrzewiowy wiejski).
- Inne cechy muzyki Chopina:
- prostota i doskonałość,
- a także uczucia, które ona wywołuje – zachwyt.
- Nieprzypadkowe jest porównanie fortepianu Chopina do liry Orfeusza: to właśnie poezja orficka, czyli prawdziwa, miała moc metamorfozy świata, za grającym Orfeuszem wędrowały drzewa, kamienie i dzikie zwierzęta.
- Podobna metamorfoza dokonuje się dzięki muzyce Chopina: wrota dworku stają się harfą, ścieżka wstęgą, w bladym zbożu widać hostię.
- Norwid odwołuje się tu do najbardziej polskich, tradycyjnych, można powiedzieć sakralnych skarbów kultury narodowej: hostia, dwór, polski pejzaż, także muzyka Chopina.
Najważniejszy temat: los i rola wybitnych jednostek
Jeden z kluczowych tematów norwidowskich. Oto charakterystyczna dla Norwida refleksja:
- prawdziwie wielka jednostka nigdy nie będzie doceniona za życia, nie zrozumieją jej współcześni, dopiero po latach następne pokolenia odkryją i pojmą sens jej idei.
- Dzieło wielkie nie dotrze od razu do ludzi – musi przejść przez upokorzenie, obojętność i niechęć, dopiero po tym etapie może zostać uznane.
Przykłady:
- Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… (przegląd losów wielkich postaci) – Norwid ukazuje tu okrutną prawidłowość dotyczącą wielkich ludzi. Wymienia Sokratesa, Napoleona, Dantego, Mickiewicza – wielkie osobowości, które po śmierci nie zaznały spokoju. Ich życie jest pełne cierni, upokorzeń i cierpienia, gdy zaś nadchodzi chwała po śmierci („potęga druga”), nawet ich zwłoki nie mogą zaznać spokoju, gdyż stają się przedmiotem sporów i walk. Dlaczego? Bo tylko glina w glinę wtapia się bez przerwy – czyli przeciętność rozumie tylko taką samą przeciętność. Ciała obce – wielka osobowość przy tłumie – nie mogą połączyć się bezboleśnie.
- Bema pamięci żałobny rapsod – (hołd generałowi) chwała wielkich czynów nigdy nie przemija, a wprost przeciwnie, zwiększa się, gdy osoba wybitna odchodzi. Utwór jest pochwałą generała – wodza, ale też czyni z pochówku bohatera symbol. Dlatego ważniejsza jest pamięć o Bemie niż postać samego generała, choć niewątpliwie jest on stylizowany na wizerunek rycerza, bohatera. Ale to właśnie pamięć potomności jest kołem napędowym rozwoju kulturowego i etycznego, prowadzi cywilizację ku postępowi i doskonałości. Pamięć ma też moc tyrtejską – budzi uczucia patriotyczne i podtrzymuje tożsamość narodową.
- Fortepian Szopena – w życie artysty wpisane jest cierpienie. Wielki geniusz: pisarz, muzyk czy poeta wyprzedza swoją epokę i dlatego jest przez nią nierozumiany, a często wręcz odrzucony. Prawdziwe znaczenie jego myśli i idei musi dopiero dojrzeć w świadomości ogólnoludzkiej, dlatego często w poezji Norwida powraca motyw „pokolenia wnuków”.
Wniosek:
Jaki los przypada w udziale ludziom wielkim? Tragizm, przekleństwo, alienacja, ale także pośmiertna chwała, służba ludzkości, wzniesienie jej na wyższy poziom. Szczególna misja, geniusz jako dar od Boga – oto los wybitnych jednostek według Norwida.
Sam o sobie – autoportret Norwida zapisany w jego wierszach
- Pielgrzym – Norwid postrzega się jako samotnego tułacza.
Mamy tutaj do czynienia z dwoma ważnymi toposami: poety – artysty oraz wygnańca (tytułowego pielgrzyma).
Wiersz jest bardzo osobisty – dlatego osobę mówiącą w wierszu można utożsamić z autorem. Jest to człowiek samotny, ale dumny ze swojego talentu. Choć biedny, ma świadomość własnej wyższości nad tymi, dla których liczy się urodzenie i stan materialny. Norwid jako człowiek dojrzały jest jednak świadomy, że nigdy nie zostanie przez tych ludzi zrozumiany i zaakceptowany. Dlatego wybiera los wiecznego podróżnika, dążącego raczej do ideału niż do zdobycia uznania i sławy. Jest skoncentrowany na wartościach duchowych, a nie doczesnych.
- Pióro
Adresatem utworu jest pióro, wiersz mówi o tym, jak Norwid widział rolę i posłannictwo poety, czyli także własne. Misją pióra artysty jest służyć ideałom wysokim moralnie, nie zniżać się do służby celom przyziemnym i niskim. Powinno też realizować model poezji tyrtejskiej. Jest to w dużej mierze model poety romantycznego.
- Klaskaniem mając obrzękłe prawice…
Ten wiersz Norwid poświęcił sobie – jak żaden inny. Pisze o swoim życiu – cechą jego egzystencji jest samotność – jako wygnańca, niezrozumianego poety, odrzuconego kochanka, a także w sensie egzystencjalnym, jako człowieka, któremu bliższy jest Bóg niż wartości ziemskie. Norwid objawia się także jako wnikliwy krytyk kultu wieszczów i mesjanizmu, a także przeciwnik negatywnych przejawów romantycznej tradycji, zwłaszcza szlacheckiej. Przede wszystkim Norwid jest jednak poetą w pełni świadomym swego talentu, jak też i tego, że wyprzedza swoją epokę. Daje też bardzo nowoczesną definicję twórczości – jest to pamiętnik artysty, subiektywna wizja świata.
Co poeta mówi o sobie? Dlaczego nazywa siebie „milczącym faryzeuszem”?
Czy brakuje mu odwagi, żeby powiedzieć o tym, co widział? A może nie wierzy w sens mówienia ludziom zadowolonym ze swego bytu o tych, którzy cierpią w niedostatku?
W zakończeniu można zastanowić się nad tym, jak postrzegał siebie sam Norwid, z którym z tych światów się identyfikował.
Miej w pamięci te wiersze
- Bema pamięci żałobny rapsod – jest swoistym hołdem złożonym Józefowi Bemowi, który walczył o wolność Polski i Węgier w czasie Wiosny Ludów pod hasłem „Za wolność waszą i naszą”. Jest to rapsod ku czci pamięci, a nie samego bohatera; a więc pamięć o wybitnej jednostce i jej wpływ na potomnych są, być może, ważniejsze niż bohaterskie czyny zmarłego.
- Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… – wiersz napisany w rok po śmierci Mickiewicza. Prawdopodobne, że to właśnie śmierć wieszcza wywołała refleksje poety na temat pewnych prawidłowości rządzących losami wielkich ludzi. To najbardziej sztandarowy utwór z charakterystycznej dla Norwida serii kultu ludzi wielkich i refleksji nad ich życiem.
- Klaskaniem mając obrzękłe prawice… – wiersz pochodzi z 1858 roku z tomiku Vade-mecum – jest to w dużej mierze utwór autotematyczny, ale stanowi też polemikę z dziedzictwem romantyków. Norwid uznawał twórczość za swoisty pamiętnik artysty pochylonego w siebie. Tę właśnie definicję zawarł w tym wierszu.
- W Weronie – to jeden z najbardziej popularnych wierszy Norwida. Inspiracją do jego napisania była podróż do Włoch i wizyta w Weronie, mieście nieszczęśliwych kochanków – Romea i Julii. Patrząc na groby kochanków, poeta rozmyśla – lecz nie o miłości snuje rozważania, raczej o dwóch wizjach rzeczywistości, podwójnym pojmowaniu świata przez ludzi.
- Pielgrzym – może być odczytywany jako swoisty manifest postawy twórczej. Sam Norwid pisał w swoich listach, że „człowiek jest natury pielgrzymiej”.
- Fortepian Szopena – jest to właściwie nie wiersz, a poemat składający się z dziesięciu części. Zainspirowały Norwida wiadomości o represjach, jakie dotknęły Warszawę po zamachu na generała Berga, namiestnika carskiego. Wówczas zdemolowano pałac Zamojskich przy Nowym Świecie, a według wiadomości z niektórych gazet, wyrzucono z okien pałacu i spalono fortepian Chopina. Tę informację Norwid potraktował jako pretekst do napisania dzieła o twórcy i istocie dzieła sztuki, także poematu – pomnika słynnego polskiego muzyka.
Terminy związane z poezją Norwida
- Przemilczenie – ulubiony zabieg literacki Norwida. Polega na pozostawieniu pustego miejsca (Norwid zaznaczał je myślnikami lub kropkami) po jakimś wersie lub nawet między słowami jednego wersu. Ta technika sugeruje istnienie znaczeń „między” lub „ponad” słowami. Jest to technika bardzo nowoczesna, pozostawiająca czytelnikowi możliwość dopełnienia tekstu, zmuszająca wręcz czytelnika do aktywnego współtworzenia wiersza.
- Motto – zazwyczaj jest to cytat z utworu znanego poety czy pisarza, umieszczony na początku innego tekstu literackiego. Może ono stanowić punkt wyjścia do rozważań w wierszu, często też sugeruje główną ideę czy myśl utworu. Norwid z upodobaniem stosował motta, odnosząc się w ten sposób do innych tekstów literackich, w większości romantycznych.
- Aluzja literacka – celowe użycie w dziele wybranego i charakterystycznego elementu innego dzieła. Mogą to być konkretne obrazy, motywy, pojęcia, bohaterowie. Przykładem aluzji literackiej może być nawiązanie w wierszu W Weronie do Romea i Julii Szekspira.
- Rapsod – utwór poetycki utrzymany w podniosłym, patetycznym stylu, sławiący znanego bohatera lub poświęcony ważnemu wydarzeniu.
- Stylizacja – jest to celowe wprowadzenie do tekstu literackiego pewnych cech stylu obcego nadawcy (może to być styl dzieła, styl danego autora lub motywy i środki retoryczne typowe dla określonej konwencji). Norwid używa stylizacji (poprzez obrazy, motywy i leksykę) w Bema pamięci żałobnym-rapsodzie.
- Symbol – pojedynczy motyw, znak lub zespół motywów, które odsyłają w interpretacji do treści głębszych, ukrytych, często niejasnych i trudnych do wyrażenia. Cechą symbolu jest jego niejednoznaczność, dlatego rozpoznanie go otwiera przed odbiorcą możliwość rozmaitych interpretacji, z których żadna nie będzie ostateczna.
Zobacz: