Czy w trudnych chwilach trzeba „być lisem i lwem”? Czy cel uświęca środki? Konrad Wallenrod jako opowieść o ciemnych stronach ludzkiej moralności.
Analiza tematu
Konrad Wallenrod to najważniejsza powieść poetycka Adama Mickiewicza. Mówi się, że powstała pod wpływem znajomości poety z dekabrystami – rosyjskimi spiskowcami, planującymi zabić cara. Podstawową bronią każdego spiskowca jest zaś kłamstwo i skrytobójstwo – czyli rzeczy najbardziej uwłaczające honorowi. Romantyków uwiodła zasada mówiąca, że cel uświęca środki – w imię dobra ojczyzny i narodu gotowi byli poświęcić siebie, swoje życie i honor. Jeśli wroga nie można było pokonać w otwartej walce, to należało go zajść od tyłu i podstępnie wbić mu nóż w plecy! Każda metoda miała być dobra, jeśli służyła dobremu celowi.
Propozycje wstępu
Możliwość 1
Zacznij od zwrócenia uwagi na to, że Mickiewicz zaprezentował w Konradzie Wallenrodzie nowy model patriotyzmu. Przedstawił bohatera, który w walce o wolność ojczyzny sięga do najbardziej nieetycznych metod. Powieści poetyckiej przyświeca motto: trzeba być jak lis i lew. Słowa te poeta zaczerpnął od renesansowego filozofa Niccola Machiavellego, który twierdził, że do obrony ojczyzny wszystkie środki są dobre – zarówno te, które przynoszą chwałę, jak i te przynoszące hańbę. Zwróć uwagę na to, że akcja Konrada Wallenroda dzieje się w średniowieczu i dotyczy walki Litwinów z zakonem krzyżackim – to oczywiście „przykrywka”, służąca zmyleniu cenzury – w rzeczywistości dzieło odnosi się do Polski i Rosji, a Konrad Wallenrod ma być modelem polskiego patrioty walczącego z zaborcą. Swoją pracę możesz poświęcić rozważaniom na temat patriotyzmu polskiego i pojęciu walenrodyzmu. Zastanów się, czy propozycje Mickiewicza miały sens.
Możliwość 2
Możesz wystąpić przeciwko Wallenrodowi i potępić jego postępowanie. Zastanów się jednak najpierw: o co zamierzasz oskarżyć mickiewiczowskiego bohatera? Oto parę jego przewinień:
- zdrada
- oszustwo
- morderstwo
- dwulicowość
Na razie wymień tylko winy Wallenroda i nie analizuj ich, na to przyjdzie pora w rozwinięciu pracy. Nakreśl krótko sytuację bohatera poematu, biorąc pod uwagę historię jego życia i (rzecz jasna) litewskie pochodzenie. Napisz, kim był Wallenrod i na czym polegała jego „misja szpiegowska” w zakonie. Postaraj się skupić także na „okolicznościach łagodzących” – czyli motywach, które kierowały bohaterem, takich jak miłość do zniewolonej ojczyzny i żądza zemsty za jej krzywdy.
Propozycje rozwinięcia
Możliwość 1
Przedstaw krótko i treściwie fabułę Konrada Wallenroda. Zwróć uwagę na poświęcenie głównego bohatera. Konrad Wallenrod tak naprawdę rezygnuje z prywatnego życia, dla dobra ojczyzny staje się kimś zupełnie innym. Przez całe życie – z wyjątkiem krótkiego okresu szczęścia na Litwie – gra, udaje i oszukuje. Zauważ, że mamy tu do czynienia ze swoistym „paradoksem heroizmu” – bohater poświęca się dla innych, czyli dokonuje czynu bohaterskiego. Zarazem jednak jego metody walki, takie jak: podstęp i zdrada są zupełnie niebohaterskie – żaden honorowy rycerz by się ich nie dopuścił.
Wallenrod nie działa jednak według praw kodeksu rycerskiego, ani nawet własnego sumienia – kieruje nim siła tradycji narodowej, obecna w pieśniach wajdeloty Halbana. To wajdelota umacnia w Konradzie postanowienie ratowania Litwy. Zastanów się więc: czy bohater powieści Mickiewicza nie jest tylko narzędziem w rękach ojczyzny – a konkretnie Halbana, który ojczyznę uosabia? Taka jest chyba recepta na patriotyzm, którą daje Mickiewicz: pozbyć się skrupułów, sumienia i własnej woli – być tylko ślepym egzekutorem praw narodu. Badaczka romantyzmu Maria Janion nazwała patriotyzm Wallenroda „wampiryzmem”, zwracając tym samym uwagę na jego nieludzkość i nieetyczność. Według niej romantyczny patriota polski jest jak wampir, opętany żądzą zabicia wroga, wyssania z niego krwi za wszelką cenę.
Konrad Wallenrod jest bez wątpienia postacią tragiczną. Misja, której się podjął, wywołuje u niego wielkie wyrzuty sumienia, a w konsekwencji zmusza do samobójstwa. Uczynił dobrze – ratując Litwę, popełnił jednak równocześnie straszny grzech – wystawiając na śmierć swoich przyjaciół Krzyżaków, którzy bezgranicznie mu ufali. Na koniec możesz spróbować porównać Konrada Wallenroda z najsłynniejszym literackim patriotą: Gustawem-Konradem z III części Dziadów. Na pierwszy rzut oka bohaterowie ci bardzo się różnią; Wallenrod walczy skrycie, używając podstępów, Konrad zaś pragnie wydać walną bitwę „siłom zła” i carskiej Rosji. Jednakże przy bliższej analizie znaleźć możemy wiele podobieństw między tymi postaciami. Obydwaj spiskują (Konrad jest przecież w celi ze spiskowcami), obydwaj pragną także walki totalnej – nieoglądającej się na nic i na nikogo. Tu możesz przytoczyć słowa Konrada: „Tak! Zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem i choćby mimo Boga!”. Czy podobnej pieśni nie mógłby zaśpiewać Wallenrod?
Propozycje zakończenia
Możliwość 1
Zwróć uwagę na ewolucję romantycznego wzorca patrioty. Mickiewicz dosyć szybko zastąpił walenrodyzm prometeizmem i mesjanizmem (Dziady, część III), a te z kolei – nawiązującą do nich ideą pielgrzymstwa (Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego).
Możliwość 2
Pokuś się o wyciągnięcie naprawdę daleko idących wniosków. Czy walenrodyzm nie jest swoistą odmianą terroryzmu? Tak przecież działali dekabryści rosyjscy, tak próbował działać Kordian. Maska walenrodyzmu – postawy szlachetnej – mogła poza tym służyć jako przykrywka dla czynów zupełnie już nieszlachetnych.
Inne, pokrewne tematy
• Romantyczny patriotyzm – „z Bogiem”, czy „mimo Boga”?
• Miłość do ojczyzny czy zwykła dwulicowość? Jak oceniasz postępowanie Konrada Wallenroda?
Makiawelizm
Włoski filozof renesansowy, Niccoló Machiavelli, w swoim traktacie Książę, sformułował prawa, jakimi musi kierować się dobry władca. Otóż nie powinien on zbytnio przejmować się poddanymi, tylko zawsze mieć na uwadze dobro państwa. Każdy środek służący ojczyźnie jest dobry – można oszukiwać, kraść, mordować – ważne aby robić to w słusznym celu. Sam Machiavelli mawiał „bądź jak lis i lew”
– przebiegły i silny zarazem. Dziś makiawelizmem nazywamy postawę cyniczną i obłudną.
Przydatne sformułowania:
- Konrad Wallenrod to szpieg – Litwin przebrany w płaszcz Krzyżaka – jego metody walki to: podstęp, oszustwo i skrytobójstwo.
- Tragizm Wallenroda wynika z konfliktu czynów i sumienia bohatera. On wie, że czyni źle, a jednak robi to, bo wierzy, że służy słusznej sprawie.
- Walenrodyzm to bardzo specyficzna odmiana heroizmu. Bohater dokonuje czynów bohaterskich w sposób zgoła niebohaterski.
Bajroniczny Wallenrod
Konrada Wallenroda możemy nazywać bohaterem bajronicznym. Jego życie podporządkowane jest zemście za krzywdy ukochanej (w tym wypadku kobietą jest ojczyzna), a jego zemsta jest straszna i wyjątkowo krwawa. Nasz bohater dokonał także bajronicznego „zawieszenia etyki” – walce o słuszną sprawę złożył w ofierze własne sumienie.
Zobacz:
Wallenrod – rycerz, patriota, mąż. Na czym polega jego tragizm?
Wallenrod – rycerz, patriota, mąż. Na czym polega jego tragizm?