Jak wyjaśnić przesłanie dotyczące Ikara zawarte w wierszu Zbigniewa Herberta „Dedal i Ikar”?
To dość trudny utwór – trudniejszy od znanych wierszy poświęconych mitowi o Dedalu i Ikarze lub też zainspirowanych obrazem Bruegla Pejzaż z upadkiem Ikara. Dzieło nazwano obrazem o ludzkiej obojętności – Ikar tonie, widać tylko jego piętę, jednak nikt nie zwraca na to uwagi, nic nie dzieje się na świecie, wszystko toczy się swoim torem. O tym zjawisku pisze Różewicz (Prawa i obowiązki) – rozważa własny stosunek do tej sprawy, stwierdza, że choć buntował się – pogodził się w końcu z tym faktem. Z kolei Bryll (Wciąż o Ikarach głoszą) odwołuje się do kontrastu idealizmu Ikara z realizmem Dedala – i wcale nie zachwyca się wzniosłą śmiercią młodego marzyciela. A Herbert?
Wiersz zbudowany jest następująco: Najpierw przeplatają się strofki rozpoczęte wersem: Mówi Dedal; mówi Ikar. Jest to zatem rozmowa, a nawet zapis sceny – jak w sztuce dramatycznej, bo taki scenariusz wiersz właśnie przypomina. Dedal napomina syna, przestrzega, mówi, że ziemia jest „misą cieni”, a wszechświat (myślimy: niebo, kosmos) – światłem. To ważne, bo jest to zestawienie przeciwieństw specjalnie dokonane przez poetę. Po dialogu następuje w wierszu opis katastrofy – dość lakoniczne sprawozdanie z tragedii, po czym ostatnie wersy, te najtrudniejsze do zrozumienia.
Komentarz
Był taki młody nie rozumiał że skrzydła są tylko przenośnią
trochę wosku i piór i pogarda dla praw grawitacji
nie mogą utrzymać ciała na wysokość wielu stóp.
Istota rzeczy jest w tym aby nasze serca
które toczy ciężka krew
napełniły się powietrzem
i tego właśnie Ikar nie chciał przyjąć
módlmy się.
Komentarz przypomina przemowę nad trumną, pożegnanie zmarłego i zaproszenie do modlitwy. Czy modlić się trzeba tylko nad duszą Ikara? Może nad całą ludzkością, skoro „nasze serca toczy ciężka krew” i tak trudno sprawić, by napełniły się powietrzem? Co w ogóle oznacza to powietrze w sercach? Jak zauważyliśmy, Herbert lubił przeciwstawienia: ziemia – wszechświat, ciemność – światło. Uznawał jeszcze takie: powietrze – ziemia. Powietrze, kosmos, jasność symbolizują coś niebiańskiego, wzniosłego. Ziemia, ciemność, ciężka krew – ludzkie przypadłości, własne ograniczenia, wady, z których człowiek nie potrafi się wyzwolić. Pokonać siebie – egoizm, okrucieństwo, pychę – to oznaczałoby wznieść się ku słońcu – a skrzydła to tylko przenośnia.
To tak jakby Herbert interpretował ów mit w ten sposób:
to, że wosk się stopił, a Ikar spadł, oznacza, że nie wzniósł się ponad swoje ziemskie ograniczenia i ludzkie wady. A jeśli prześledzimy cały dialog Ikara z Dedalem, wniosek nasz się potwierdzi: z rozmowy wynika, że Dedal i Ikar to także przeciwieństwa – Dedal reprezentuje światło i wszechświat, a Ikar – ziemię i cienie. Być może dlatego, że Dedal osiągnął już pewną mądrość, a Ikar wciąż cechuje się ludzką pychą i wiarą we własne siły?
Zobacz:
Topos Ikara i Dedala – jak został zrealizowany w wierszu Zbigniewa Herberta Dedal i Ikar?