Obraz końca cywilizacji w Szewcach Stanisława Ignacego Witkiewicza. Dokonaj analizy i interpretacji podanego fragmentu, zwracając uwagę na sposób kreowania świata przedstawionego i przesłanie ideologiczne.

Fragment tekstu do analizy

SAJETAN
Jak Wernyhora jaki będę gadał jeszcze długo dość. Ale gdzie ta. Oto wstaje wszechbabio – trochę z ruska: z akcentem na ostatnią głoseczkę najmilejszą – nawet ona mi się podoba – jeśli nie zdążę skonać przed zapadnięciem nocy i kurtyny, to widzicie, że nim palta w waszych zachranych garderobach odebrać zdążycie, ja już żyć nie będę – to jest więcej niż pewne. Mam dziurę od siekiery we łbie i dziury od kul w brzuchu i w mózgu poprzez ucho…
Bełkot jego trwa dalej.

PUCZYMORDA
Pokonała mnie, ścierwa jej pyzdry! Nie dam rady!
Pełznie.

SAJETAN
w zachwycie do Księżnej
Wszechbabio! Wszechbabio! Och, to w to! Ach, to w to! I tamto w tamto! A kto powie? Czy ja cham – to? Jam jest władca idealny, mumia trupia, bardzo głupia. Wgramoliłem`ś w los fatalny – niech mnie inny tam odkupia – nie dbam o to, ach to w to – to – ot jest co!
Wali się na ziemię i pełznie ku Księżnej. Serce dalej dyszy.

SCURVY
Wyje dziko a nieprzytomnie, po czym milknie i w absolutnej, zastygłej ciszy mówi
Można teraz korzystać z przechadzki, bo o tej porze oni nas nie rozumieją zupełnie.

GŁOS STRASZLIWY
z hipersupramegafonopumpy
Oni wszystko mogą!
Na Księżnę z góry spuszcza się druciana klatka, jak dla papugi – Księżna zwija skrzydła.

SCURVY
Wśród ciszy
O – jak boli w sercu – to od papierosów – naczynia wieńcowe zniszczone – rotten bulkheads –
Tyś bólów wszystkich król –
Tyś to? Fizyczny ból –

Krótka pauza

Tfu do czorta! Pękła mi aorta!
Umiera i leży jak długi na wyciągniętym łańcuchu.

KSIĘŻNA
słychać dalekie tango
Zawył się na śmierć z pożądania. Pękło mu serce, a na pewno wszystko inne też. Teraz bierz mnie, który chce – teraz bierz! Jestem podniecona tą śmiercią jego z pożądania niesytego do mnie do niewiarygodnych granic! Tylko kobieta może…
Wchodzi dwóch panów ubranych w angielskie garnitury. Księżna bełkoce dalej coś niezrozumiałego. Oni rozmawiają cicho idąc od prawej ku lewej. Przekraczają obojętnie leżących pełzaków i trupa prokuratora. Za nimi krok w krok idzie Hiper-Robociarz z termosem miedzianym w ręku.
JEDEN Z PANÓW: TOWARZYSZ X
Więc słuchajcie, towarzyszu Abramowski, ja rezygnuję na razie z upaństwowienia kompletnego przemysłu rolnego, ale nie jako kompromis.

DRUGI Z PANÓW: TOWARZYSZ ABRAMOWSKI
Oczywiście: prześwietlenie ideowe tego faktu będzie takie, że oni muszą to zrozumieć jako tylko i jedynie czasowe przesunięcie…
Bełkot Księżnej staje się artykułowany.

KSIĘŻNA
…z matriarchatu ultrahiperkonstrukcji, jak kwiat transcendentnego lotosu, spływam między łopatki Boga…

TOWARZYSZ X
Zakryć tę małpę, jak papugę, płachtą jaką. Niech przestanie świergolić i skrzeczeć. Do fufy z matriarchatem.

Straszny Hiper-Robociarz biegnie i zarzuca na klatkę czerwoną płachtę, którą mu podał z walizki Fierdusieńko.

Otóż słuchajcie, towarzyszu Abramowski, byle tylko utrzymać się na samym punkcie rozpaczy… Tyle kompromisu, ile tylko absolutnie koniecznie – rozumiecie: ko – nie – cznie – potrzeba. Może matriarchat przyjdzie z czasem, ale nie należy robić z niego hałaśliwej jakiejś gaskonady zawczasu.

TOWARZYSZ ABRAMOWSKI
Ależ oczywiście. Szkoda tylko, że my sami nie możemy być automatami. Po posiedzeniu weźmiemy tę małpę ze sobą.
Wskazuje Księżnę, której nogi widać tylko pod płachtą.

TOWARZYSZ X
Przeciąga się i ziewa
Dobrze – możemy razem. Muszę mieć jakąś detantę – odprężenie. Przepracowałem się ostatnio na glanc.
Nagłe jak piorun spadnięcie żelaznej kurtyny.

GŁOS STRASZLIWY
Trzeba mieć duży takt,
By skończyć trzeci akt.
To nie złudzenie – to fakt.

Koniec aktu trzeciego i ostatniego.

 

Model odpowiedzi

Wstępne rozpoznanie całości:

a) finalna scena dramatu
b) brak przyczynowo-skutkowego ciągu zdarzeń
c) tematyka – katastroficzna (upadek wartości, automatyzacja społeczeństwa)

Sposób kreowania postaci:

np.
a) groteskowe, przerysowane kreacje dzięki:

  • przesadnie uwydatniającym się w charakterystyce cechom wyglądu, usposobienia lub rekwizytom towarzyszącym postaciom (np. skrzydła w jaskrawym stroju Księżnej upodobniające bohaterkę do papugi, wielki termos Hiper-Robociarza, świetnie skrojone angielskie garnitury Towarzyszy itp.)
  • przerysowaniu do granic absurdu zachowania bohaterów (np. jazgot, wrzaskliwość, metafizyczne szaleństwo Księżnej, skamlenia, erotyczne uniesienia Scurvy’ego, bełkot Sajetana)
  • prowokacyjnym, nacechowanym znaczeniowo nazwiskom bohaterów, wskazującym na cechy charakteru (np. Scurvy, Hiper-Robociarz, Towarzysz X)

b) język bohaterów nieprawdopodobny i groteskowy:

  • prowokacyjne neologizmy
  • brutalizmy, wulgaryzmy, przekleństwa
  • nagromadzenie powtórzeń
  • komiczne rymy
  • aluzje różnego typu
  • elementy gwary góralskiej
  • elementy frazeologii partyjnej
  • ekspresyjna składnia (pytania, wykrzyknienia, naruszenie związków składniowych, równoważniki zdań itp.)
  • niedostosowanie języka do rangi społecznej bohatera (np. Księżna klnie jak szewc, Sajetan mówi jak filozof)

c) kontrast między wrzaskliwością, gadulstwem Księżnej, Scurvy’ego, Sajetana a spokojem Towarzyszy X i Abramowskiego

Sposób kreowania wydarzeń

np.

  • wielość przenikających się konwencji literackich: groteska, parodia, absurd, farsa, ekspresjonizm
  • nieprzewidywalność sytuacji, nagłe zwroty akcji (np. klatka spadająca na Księżną, wkroczenie Towarzyszy X i Abramowskiego, nieoczekiwane opadnięcie kurtyny…)
  • chaos, wrażenie absolutnej improwizacji
  • niesamowite spiętrzenie, nagromadzenie zdarzeń
  • hiperbolizacja, nieprawdopodobieństwo zarysowanych sytuacji (np. Księżna wygłaszająca pochwałę płci, Scurvy uczepiony jak pies na łańcuchu i skamlący z pożądania Sajetan mówiący o dziurach w głowie…)
  • wyraźna teatralizacja

Funkcje farsowej poetyki

np.

  • wywołanie wstrząsu, szoku estetycznego
  • kreacja świata udziwnionego, zdeformowanego
  • obnażenie absurdów rzeczywistości
  • wzbudzenie grozy i przerażenia wizją nadchodzących czasów

Wizja końca cywilizacji

np.

  • opanowanie chaosu porewolucyjnego
  • automatyzacja społeczeństwa będąca odmianą totalitaryz­mu
  • chłód, stanowczość w działaniu Towarzyszy X i Abramowskiego
  • katastrofizm

Przesłanie ideologiczne

np.

  • ostrzeżenie przed zagładą świata wartości
  • ostrzeżenie przed zagrożeniem indywidualizmu jednostki
  • ostrzeżenie przed zagrożeniem ideologii totalitarnej
  • ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem chaosu porewolucyjnego, z którego może wyłonić się jeszcze gorszy od rewolucyjnego, totalitarny porządek

Wykorzystanie kontekstów

np.

  • historycznych (dramat powstał w dobie rodzącego się faszyzmu i zagrożenia ze strony Rosji sowieckiej)
  • literackich
  • biograficznych (Witkacy jako świadek rozpadu carskiego imperium w czasie I wojny, wpływ tych wydarzeń na powstanie dramatu)

Funkcjonalne wykorzystanie znajomości utworu

Dodatkowe walory pracy
np. odniesienie do lektur spoza kanonu obowiązkowego, wykorzystanie kontekstów filozoficznych, np. odniesienie opisywanych w dramacie wydarzeń do teorii trójrytmu Hegla

Wnioski

  • pełny; np. podkreślenie katastrofizmu omawianej sceny ze wskazaniem na kabaretowo-fajerwerkową poetykę i zasadność jej zastosowania, interpretacja obrazu w kontekście historycznoliterackim, filozoficznym lub innym, przedstawienie końcowej sceny jako efektu wcześniej zarysowanych w dramacie przewrotów historycznych
  • częściowy; np. podkreślenie katastroficznej wymowy dramatu, rozpoznanie zastosowanej konwencji artystycznej
  • próba podsumowania; np. dostrzeżenie katastroficznego przesłania końcowej sceny

Zobacz:

Szewcy – Stanisław Ignacy Witkiewicz

Jaki obraz rewolucji przedstawia Witkacy w Szewcach?

Szewcy Witkacego

Szewcy Witkacego – rewolucja jako absurd; genialne przeczucie rewolucji w formie groteski, parodii i absurdu

Szewcy Witkiewicza na maturze

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy)