Test sprawdzający zrozumienie czytanego tekstu jest obowiązkowym elementem matury pisemnej z polskiego. Ogólnie postrzegany jako ta łatwiejsza część – przecież znakomitą większość odpowiedzi da się wywnioskować z tekstu. Ale nie wszystkie – do pewnej grupy pytań potrzeba wiedzy.

Celem pytań testowych jest sprawdzenie umiejętności czytania ze zrozumieniem: wyszukiwania żądanych informacji, definiowania pojęć, wyciągania wniosków, charakteryzowania nadawcy i odbiorcy.
Trzeba dokładnie wczytać się w pytania, bo każda nieprecyzyjna, niekoniecznie błędna odpowiedź działa na niekorzyść ucznia.
Jeśli proszą nas o cytowanie, cytujemy, a nie streszczamy (po prostu przepisujemy jakiś fragment tekstu), jeśli proszą nas o streszczenie, zreferowanie, nie przytaczamy słów z tekstu, tylko próbujemy ubrać zawarte w nim myśli we własne słowa.
Gdy polecają nam wymienienie, powiedzmy, trzech czynników, wymieniamy trzy, a nie dwa, pamiętamy też, że to, co wypiszemy jako czwarty punkt nie zostanie już zaliczone jako odpowiedź…

Na ile test sprawdza wiedzę?
Sprawdza, zwłaszcza z zakresu zagadnień teoretycznoliterackich – trzeba orientować się w strukturze tekstu, elementarnych zasadach kompozycji. Ale tak naprawdę głównym założeniem części testowej jest sprawdzenie umiejętności czytania tekstu. Potrzeba zatem spostrzegawczości, uwagi, wnikliwości, ponieważ większość informacji jest zawarta w tekście.

Czy do testu można się przygotować?
Najczęściej będziecie proszeni o:

Wymienienie funkcji tekstu
Wskazanie jego nadawcy, odbiorcy
Określenie tematyki tekstu, sprecyzowanie głównej idei
Wskazanie i zacytowanie bądź streszczenie najistotniejszych fragmentów
Definiowanie pojęć
Nazwanie środków artystycznych występujących w danym tekście i określenie ich funkcji
Oddanie toku myślenia autora, np. wskazanie wniosków
Ocenienie temperatury emocjonalnej tekstu, obiektywizmu bądź subiektywizmu autora

Powtórka wiedzy do testu

Aby przygotować się do rozwiązywania testu sprawdzającego zrozumienie czytanego tekstu, trzeba mieć pewną porcję wiedzy teoretycznej.

Ujęliśmy ją w 7 punktów.

1. Funkcje języka, formy wypowiedzi

Kto jest nadawcą, kto odbiorcą?

Takie właśnie pytanie może pojawić się w teście.

Jak na nie odpowiedzieć?
Jak szukać w tekście nadawcy i odbiorcy?

Przede wszystkim zwracajmy uwagę na zaimki i formy czasownika!

Nadawca to zazwyczaj autor omawianego tekstu. Może się ujawniać poprzez formy 1. osoby liczby pojedynczej czasowników:
„chcę”, „widziałem”, „zrobię”, a także poprzez zaimki „ja”, „mnie” itd.
Nadawca może się wypowiadać w imieniu całej zbiorowości (lub nadawcą będzie grupa) – wówczas wystąpią zaimki „my”, „nasze”, a także czasowniki w 1. osobie liczby mnogiej: „chcieliśmy”, „musimy”.
Zastosowanie takich form może służyć także czemuś innemu – utożsamieniu z odbiorcą („my”).

Odbiorca ktoś, do kogo kierowany jest tekst. Zazwyczaj mamy do czynienia z odbiorcą niezamierzonym, tzn. w wypowiedzi nie ma jednoznacznych wskazówek pozwalających identyfikować odbiorcę. Jeśli nadawca kieruje tekst do konkretnej osoby, nazywamy ją adresatem; wówczas znajdziemy w wypowiedzi konkretne informacje:
„Wy, młodzi, nie znacie jeszcze życia”,
„Drogi Adamie, zapomnij o moich uwagach”.
Odbiorcą może być jedna osoba, ale też cała zbiorowość, np. wszyscy czytelnicy albo konkretna grupa: młodzież, studenci, kobiety…

Określ funkcje danego tekstu

Każda wypowiedź (także analizowany na maturze tekst) służy porozumieniu między nadawcą a odbiorcą, czyli pełni funkcję komunikatywną. Ma ona różne odmiany w zależności od celu wypowiedzi:

Funkcja informatywna
– informuje, czyli przekazuje informacje – i to na nich skupia się uwaga odbiorcy. Rozpoznajemy ją po takich cechach, jak:

brak słownictwa oceniającego i nacechowanego emocjonalnie,
brak środków stylistycznych (porównań, metafor itp.),
zdania oznajmujące (zazwyczaj złożone),
rzeczowość, precyzyjność,
spójność,
pojawianie się pojęć, terminów,
wskazywanie konkretnych przykładów.

Przykład funkcji informatycznej:
Funkcją ze zbioru A do zbioru B nazywamy takie przyporządkowanie, że każdemu elementowi zbioru A przyporządkowany jest dokładnie jeden element zbioru B.
Elementy zbioru A są argumentami tej funkcji, a elementy zbioru B – wartościami funkcji.

Funkcja ekspresywna
– wyraża emocje.
Cechy takich tekstów to na przykład:

obecność słów nacechowanych emocjonalnie (zdrobnienia, zgrubienia),
zdania wykrzyknikowe,
środki stylistyczne (np. epitety, apostrofy).

Rzadko występują teksty wyłącznie o tej funkcji (może ona dominować we fragmencie, na przykład wypowiedzi bohatera).

Przykład funkcji ekspresywnej:
Jak te kanalie, Żydy, cisną się na Krakowskie Przedmieście! Nie mógłby to parch jeden z drugim pilnować się Nalewek i Świętojerskiej.
(Wypowiedź bohatera Lalki Bolesława Prusa)

Funkcja impresywna – celem takiego tekstu jest wpłynięcie na poglądy, zachowanie odbiorcy, nakłonienie go do konkretnych działań czy wybrania jakiejś postawy. Występuje bardzo często w różnych formach wypowiedzi: reklamach, hasłach, rozkazach, regulaminach, także podaniach, poradnikach, instrukcjach… Funkcję tę znajdziemy także w przysłowiach:

„Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje”
czy
„Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe”

W publicystyce, nawet literaturze pięknej, także znajdziemy funkcję impresywną, którą cechuje pojawianie się:

czasowników w trybie rozkazującym („zastanów się”, „zobaczcie”),
form kategorycznych („nie wolno”, „trzeba”, „powinniście”),
słownictwa oceniającego („cudowny”, „beznadziejny”).

Ta funkcja języka łączy się zawsze z informatywną (nawet slogan reklamowy informuje) – trzeba umieć ocenić, która z nich dominuje. Skutecznemu nakłanianiu towarzyszy też na ogół funkcja poetycka języka (np. środki artystyczne).

Przykład funkcji impresywnej:
Palenie surowo wzbronione.
Uprasza się o niepalenie.
Nie pal, proszę.
Czy mógłbyś nie palić w tej chwili?!

Funkcja poetycka
– czytelnik zwraca uwagę nie tylko na przekaz, ale też na formę, która ma wzruszać, zachwycać. Podstawowa cecha to obecność różnorodnych środków stylistycznych, zaskakiwanie odbiorcy. Funkcja ta występuje nie tylko w literaturze pięknej, ale wszędzie tam, gdzie nadawca dąży do przełamania schematów językowych, „odświeżenia” języka – w żartach, przysłowiach itp.
Może być obecna we fragmentach tekstu analizowanego na egzaminie maturalnym.

Przykład funkcji poetyckiej:
Noc jak bas
Księżyc wysoko jak sopran,
gość u chmur ośnieżających drzewa –
zima, zima,
jaka tam zima!
Skoro jak majowy słowik śpiewa.
(Sanie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego)

Funkcja fatyczna
– jej celem jest nawiązanie i podtrzymanie kontaktu (wszelkie „dzień dobry”, „aha”). Nie należy do najważniejszych i z pewnością nie dominuje w dłuższej wypowiedzi. Jej obecność wiele mówi o relacjach między nadawcą a odbiorcą (np. zacieśnienie kontaktu), pomaga upodobnić tekst do rozmowy.

Przykład funkcji fatycznej:
Dzień dobry.
Czy dobrze mnie państwo słyszą?
Witam serdecznie.

Celem niektórych wypowiedzi nie jest wcale nawiązywanie kontaktu z odbiorcą, ale oddziaływanie na otaczający świat.

Funkcja stanowiąca
– tekst zmienia coś w rzeczywistości pozajęzykowej.

Przykład funkcji stanowiącej:
Niniejszym zamykam posiedzenie.
Zwalniam pana z pracy.
Ogłaszam was mężem i żoną

Funkcja magiczna – wszelkie zaklęcia, przekleństwa itp. Teksty o tych funkcjach pojawiają się raczej rzadko.

Przykład funkcji magicznej:
A niech was wszyscy diabli!
(Wypowiedź Felicjana – bohatera Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej)

Rozpoznaj formę wypowiedzi

Esej

jest to szkic filozoficzny, naukowy, krytyczny czy moralistyczny, zazwyczaj pisany prozą,
cechuje go swobodna kompozycja: nie kończy się jednoznaczną oceną problemu (wywód otwarty), nie ma zamiaru wyczerpać tematu,
eksponuje subiektywny punkt widzenia,
wymaga od autora erudycji (oczytania, wszechstronnej wiedzy),
przedstawia problem w sposób kunsztowny, z dbałością o piękno języka (występują środki stylistyczne, konkretne przykłady, elementy retoryczne itp.).

Uwaga! Teksty wybierane do testów maturalnych bardzo często są właśnie esejami.
Co mają ze sobą wspólnego jabłko i Gioconda, wieża Eiffla i swastyka? Pozornie nic. A przecież są owocem nieoczekiwanych skojarzeń. Odpowiedzią wyobraźni na sygnały wysyłane z otoczenia. Już w raju wszystko było symboliczne. I jabłko, i wąż, i drzewo wiadomości. Pierwsi ludzie, pierwsze symbole. Od początku historii ludzkości te umowne znaki towarzyszą człowiekowi.
(fragment tekstu W. Pilawskiej Przejrzysty język symboli)

Reportaż

gatunek publicystyczny, niekiedy zbliżający się do literatury pięknej, przedstawia wydarzenia, których autor był uczestnikiem lub świadkiem,
występuje w wielu różnych odmianach, np. reportaż sądowy, podróżniczy, wojenny, społeczno-obyczajowy itd.

Bukowsko: kury grzebią w ogródkach, mężczyźni piją pod sklepem kolejne wino, biją dzwony na niedzielną sumę. Ludzie żyją tu z niewielkich gospodarstw. Kiedyś pracowali w sanockim Autosanie i Stomilu. Dziś jeżdżą na saksy do Stanów Zjednoczonych, Włoch i Niemiec. (…) – We wsi nic się nie dzieje – mówi Wioletta.
(fragment reportażu A. Fostakowskiej z Gazety Wyborczej)

Felieton

gatunek publicystyczny, zazwyczaj mówi o aktualnych problemach społecznych, obyczajowych, kulturalnych, jest subiektywnym komentarzem do nich,
wykorzystuje fikcję literacką, żart, kpinę,
często pisany jest stylem gawędziarskim, pozwalającym na lepsze nawiązanie kontaktu z czytelnikiem,
gatunek związany z rozwojem prasy,
pojawia się cyklicznie.

Nie życzę źle ministrowi Zakrzewskiemu. Przeciwnie – dobrze mu życzę, ale dobrze mu nie wróżę. Co on może zrobić, jeśli chce podnieść poziom kultury? Przecież poziom ten się nie podniesie, jeśli film „Ogniem i mieczem” zdobędzie Oscara, a nawet gdyby, film nie będzie przez to lepszy, tylko Oscar będzie gorszy.
(fragment felietonu Stanisława Tyma z czasopisma Wprost)

2. Zagadnienia dotyczące stylu

Styl

Pojęcie węższe od języka: spośród wszystkich środków językowych autor wypowiedzi wybiera te, które są według niego najbardziej przydatne, najlepiej wyrażają myśli. Na ten dobór wpływ mają okoliczności wypowiedzi (np. jej cel). Stylem nazwiemy też ogół środków językowych charakterystycznych dla konkretnego autora, epoki, utworu literackiego.

Pamiętaj!
Gdyby pytanie testowe nakazywało opisanie stylu danego tekstu, trzeba zbadać, jakie elementy językowe występują częściej – mogą powtarzać się jakieś słowa, formy (np. zdrobnienia), konstrukcje (np. zdania pytające).

Język literacki
Nazwa ta nie oznacza języka literatury, ale odmianę języka (zwaną inaczej ogólną lub kulturalną), która jest znana wszystkim wykształconym Polakom, używana w szkołach czy środkach masowego przekazu, podlega normom poprawnościowym. Oprócz niej istnieją w języku różne odmiany terytorialne (np. dialekty), zawodowe czy środowiskowe. Właśnie językiem literackim są pisane teksty poddawane analizie w testach maturalnych. Pytania testowe mogą dotyczyć raczej tego, co wykracza poza tę odmianę języka, np. wyszukania w tekście regionalizmów czy specjalistycznych terminów.

Język potoczny/styl potoczny
Najswobodniejsza odmiana języka, znana wszystkim Polakom i służąca do porozumiewania się w codziennych sprawach. W analizowanych na maturze tekstach mogą się pojawiać słowa czy sformułowania występujące w tej odmianie języka (np. zawracanie głowy, wcinać lody, cudem wyparowały, kupować ciuchy).

Charakterystyczne cechy języka potocznego to:

obecność słownictwa nacechowanego emocjonalnie (zdrobnień, zgrubień),
stałe związki frazeologiczne,
występowanie licznych zaimków – ten, tu, ktoś, gdzieś itp.,
liczne powtórzenia,
swobodna składnia: zdania urywane, eliptyczne, wtrącone, równoważniki zdań, ograniczona liczba spójników; niemal nie występują zdania wielokrotnie złożone czy imiesłowy przysłówkowe uprzednie,
częste występowanie środków językowych służących funkcji fatycznej (nawiązaniu i podtrzymaniu kontaktu), np. form wołacza.

Przykład stylu potocznego
Swen jakoś jednocześnie okrasił mnie i sobie. Łychą smalcu (…). I złapał sok. Malinowy. Nie. Chyba wiśniowy. Lunął na te smalce, na makarony. Coś krzyknąłem. Ale on zaczął jeszcze dolewać. Natychmiast zaczęliśmy to żreć. I to szybko.
(Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego)

Styl naukowy
Charakterystyczny dla dzieł specjalistycznych, podręczników itp., cechują go:

brak środków artystycznych i nacechowanych emocjonalnie,
dążenie do jednoznaczności i precyzji,
terminologia naukowa, symbole, wzory itp.

Elementy tego stylu – zwłaszcza terminy naukowe – mogą pojawiać się także w wypowiedziach innego typu niż naukowe, np. w esejach. Pytania testowe mogą dotyczyć właśnie umiejętności rozpoznania ich w tekście. Oto przykłady takich sformułowań wypisanych z jednego z zadań: Zorganizowane narzędzia przemocy, zachowania altruistyczne, nurt myśli chrześcijańskiej, konstrukcje filozoficzne.

Przykład stylu naukowego
Obydwa sposoby zmiany energii wewnętrznej mogą zachodzić jednocześnie. Żelazo można zarazem kuć i je podgrzewać. Wtedy zmiana energii wewnętrznej jest równa sumie wykonanej nad ciałem pracy W i dostarczonego ciepła Q. Możemy to zapisać w postaci wzoru:
ΔEw=W+Q

Powyższe równanie nosi nazwę pierwszej zasady termodynamiki. Jest to nic innego jak wersja zasady zachowania energii, bowiem pierwsza zasada termodynamiki mówi, że praca wykonana nad ciałem i dostarczone ciepło nie znikają (ani nie powstają z niczego), lecz objawiają się w postaci wzrostu energii wewnętrznej ciała. Wielkości występujące w pierwszej zasadzie termodynamiki mogą mieć różne znaki.

Styl przemówień (styl retoryczny)
Występuje w odmianie mówionej języka, w takich formach, jak przemówienia, kazania itp. Występują w nim sformułowania pozwalające na nawiązanie kontaktu z odbiorcą (słuchaczem), ale też środki językowe typowe raczej dla stylu artystycznego, pozwalające wyrazić myśli w sposób kunsztowny, niekiedy podniosły.

Przykład stylu retorycznego
Wielce Szanowny Panie Marszałku! Panowie Posłowie! Przede wszystkim chciałem bardzo serdecznie podziękować za zaproszenie na tę komisję. Jest to dla mnie i zaszczyt, i powód do optymizmu, dlatego że sprawa, o której będę mówił, jest i dla redakcji, w której pracuję, i dla mnie osobiście sprawą w sposób dramatyczny bulwersującą.(…) W tej sprawie, wielce szanowni panowie posłowie, są fakty i są hipotezy. (…) Wybitni przedstawiciele środowiska filmowego zabrali w tej sprawie głos. Jedna z przedstawicielek tego środowiska, osoba znana i szanowana, zapewnia, że Lew Rywin jest człowiekiem uczciwym, bo tych pieniędzy on nie chciał dla siebie. No to dla kogo on je chciał? Niech ta pani mi odpowie na pytanie: Czy uczciwym jest żądanie łapówki dla jakiejkolwiek grupy rządzącej, niezależnie od tego, z jakiego środowiska politycznego się wywodzi?(…) Proszę Szanownej Komisji! Poza wymiarem konkretnym ta sprawa, niech mi wolno będzie powiedzieć, ma wymiar bardziej ogólny. Ta sprawa ujawnia głęboki konflikt, który dzieli Polskę, który dzieli nas, Polaków. Ten podział biegnie pomiędzy Polską ludzi uczciwych a Polską skorumpowaną, Polską łapówek, Polską mętnej, zagmatwanej mafijnej kombinacji. Tak, to są dwie różne Polski.
(Wypowiedź Adama Michnika na podstawie stenogramu z 5. posiedzenia Komisji Śledczej do zbadania ujawnionych w mediach zarzutów dotyczących przypadków korupcji podczas prac nad nowelizacją ustawy o radiofonii i telewizji – (SRTV) – w dniu 8 lutego 2003 r.)

Synonimy, antonimy

Synonim – wyraz bliskoznaczny (kolorowy – wielobarwny)
Antonim – wyraz o przeciwnym znaczeniu (wąski – szeroki; odwaga – tchórzostwo)

Polecenie wymagające podania któregoś z nich przede wszystkim sprawdza, czy piszący zna znaczenie danego słowa. Jeśli nie rozumiemy wyrazu, mamy problem z odpowiedzią – należy wtedy wrócić do tekstu: znaczenie słowa może zostać podpowiedziane przez kontekst, w jakim zostało ono użyte. To ważne zwłaszcza w przypadku wyrazów wieloznacznych, a także użytych w niedosłownym znaczeniu. Dobór takiego, a nie innego synonimu może zależeć także od stylu wypowiedzi, np. słowo „wieczerza” jest synonimem „kolacji”, ale mającym charakter podniosły, uroczysty (inne przykłady: trawa – ruń, ubranie – szaty).

Język a emocje

W analizowanych tekstach mogą się także pojawić elementy językowe nacechowane emocjonalnie. Należą do nich między innymi:

Zdrobnienia (deminutiwy) i zgrubienia (augmentatiwy)
Zazwyczaj pierwsze z nich pomagają wyrazić sympatię, a drugie niechęć czy obawę. Zawsze jednak należy sprawdzić kontekst, w jakim one występują – zdrobnienia niekiedy służą wyrażeniu ironii, np. „Wzruszał mnie jej niewielki rozumek”.

Zdrobnienia
• maleńka kawiarenka

Zgrubienia
• ptaszysko, gmaszysko, psisko

Określenia oceniające
Określenia typu: wspaniały, godny naśladowania, ohydny, zasługujący na pogardę itp. wyraźnie pokazują stosunek emocjonalny do przedstawianego faktu. Nie zawsze jest to tak wyraźne, czasem słowa niosą ze sobą pewne skojarzenia (np. odpustowe kolory; podły człowiek; kiczowaty film; bazarowa kultura).

Sformułowania ironiczne
Ironia polega na wyrażaniu drwiny, złośliwości nie wprost, ukryciu jej w wypowiedzi pozornie neutralnej, przykładem może być poniższa wypowiedź o powieści: „(…) posunąłem się aż tak daleko, że zajrzałem do niej i zacząłem czytać”.

Środki językowe wpływające na patos wypowiedzi
Patetyczne, czyli podniosłe, monumentalne są zwłaszcza teksty antyczne i klasycystyczne, a także ekspresjonistyczne. Patos osiągamy przez nagromadzenie elementów wywołujących u odbiorcy poruszenie, a nawet wzburzenie. Służą temu środki językowe właściwe stylowi retorycznemu, np. apostrofy, wykrzyknienia, zdania pytające, powtórzenia.
- Apostrofa
  Bezpośredni zwrot do adresata. Gdy kierowana jest nie do adresata rzeczywistego, ale np. upersonifikowanej idei czy bóstwa, może sprawiać, że wypowiedź będzie bardziej podniosła, nabierze charakteru literackiego. W innym przypadku służy nawiązaniu bezpośredniego kontaktu z odbiorcą wypowiedzi:
  „Zamknij oczy i wyobraź sobie…”.
- Zdanie wykrzyknikowe
  Łatwy do rozpoznania środek stylistyczny, którego podstawowym celem jest wyrażanie emocji (zdziwienie, zaskoczenie, zachwyt itp.). Może także urozmaicać stylistykę tekstu („przerywa” tok wypowiedzi), niekiedy pomaga wyeksponować jakąś kwestię, zwrócić na nią uwagę czytelnika. Aby stwierdzić, jaką funkcję pełni dane zdanie wykrzyknikowe, należy dokładnie się przyjrzeć, w jakim kontekście ten środek językowy pojawia się w tekście.Pytanie
  Nazwiemy je retorycznym, jeśli jego celem jest budzenie refleksji, wyrażanie emocji:
  „Jednostka wpleciona w system rozmaitych więzi społecznych, (…) zagrożona rozmaitymi represjami choćby tylko w postaci społecznej dezaprobaty – czyż obraz ten nie wydaje się nam koszmarny?”.Niekiedy służy ono porządkowaniu toku rozumowania (prowadzi do pointy):
  „Kim miał być szalony Don Kichot? Spadkobiercą romantyzmu”.Obecność pytań w analizowanym tekście może:
  - porządkować tok myślowy,
  - urozmaicać styl tekstu,
  - zwracać uwagę czytelnika na jakiś problem,
  - pomagać w nawiązaniu kontaktu z odbiorcą (budzić jego ciekawość).

Style związane z kierunkami artystycznymi

Na dobór środków językowych mają wpływ także określone kierunki artystyczne czy wprost charakter epoki. Widać to wyraźnie, gdy interpretuje się teksty pochodzące z różnych okresów literackich. W utworach barokowych znajdziemy liczne wyszukane środki stylistyczne, koncepty, a także (w tekstach sarmackich) makaronizmy i długie, skomplikowane zdania. W okresie romantyzmu teksty będą obrazowe i nastrojowe, pojawi się w nich wiele środków językowych pokazujących emocje. Co prawda, w tym typie zadania (rozumienie czytanego tekstu) pojawić się mogą tylko teksty współczesne, ale ich autorzy mogą naśladować jakiś styl bądź cytować tekst wcześniejszy.
Podpowiadamy jeszcze kilka przykładów:

styl realistyczny – cechuje dokładność obrazu, dbałość o szczegóły, spójność i jasność wypowiedzi, wprowadzanie słownictwa gwarowego i środowiskowego (indywidualizacja języka),
styl naturalistyczny – język zbliżony do potocznego, elementy językowe eksponujące brzydotę, ułomność, wyjątkowo duża dokładność opisu, rezygnacja z elementów oceniających (pisarz ma oglądać świat beznamiętnie – jak naukowiec),
styl impresjonistyczny – dążenie do oddania ulotnych wrażeń, podkreślanie subiektywności obrazu; obecność synestezji, nacisk na muzyczność utworu,
styl ekspresjonistyczny – chęć pokazania gwałtownych emocji (kontrasty, wykrzyknienia, wyraziste barwy, słownictwo oceniające), łączenie sprzeczności (np. liryzmu z wulgarnością); czasem deformacja świata, utwór zapisem snów, wizji,
styl futurystyczny – odrzucenie ortografii i interpunkcji, łączenie wyrazów bez zwracania uwagi na składnię i logikę („słowa na wolności”); eksperymenty dotyczące druku, np. zmienianie wielkości czcionki i koloru, wiersz w kształcie zegarka czy krawata.

Styl autora

Obecność takich, a nie innych środków językowych może zależeć nie tylko od epoki, kierunku artystycznego czy celu wypowiedzi, ale także od upodobań samego autora. Zdarza się, że w analizowanej wypowiedzi powtarzają się pewne słowa czy określenia, autor może mieć także skłonność do nadużywania pewnych środków językowych, np. stosuje długie wyliczenia czy liczne pytania retoryczne. Jeśli pytanie dotyczy tej kwestii, należy jeszcze raz przeczytać tekst i wyszukać powtarzające się elementy językowe.

Uwaga! Gdy tekst dotyczy problemu władzy, wielokrotne powtórzenie tego słowa jest zrozumiałe i nie powinno zostać uznane za cechę stylu autora.

Zależne od odbiorcy
Na kształt tekstu wpływa także osoba odbiorcy. Jeśli np. kierowany jest on do młodzieży, nie zdziwi obecność języka potocznego czy nawet gwary uczniowskiej, a także odwołania do faktów bliskich tej właśnie grupie. Jeśli autor tekstu chce opowiedzieć obcokrajowcom o historii Polski, przywołuje fakty, które dla Polaka są oczywiste, odwołuje się do sposobu myślenia cudzoziemców i znanych im współczesnych wydarzeń. Zainteresowanie odbiorców zwiększą także wszelkie anegdoty, legendy, cytaty, a także jasny i żywy język.

3. Środki artystyczne

Styl artystyczny
Głównym celem nie jest przekazanie informacji, ale spowodowanie zaskoczenia, wywołanie wzruszenia czy zachwytu, pokazanie oryginalności autora. Cechy tego stylu:

zależność przede wszystkim od indywidualności twórcy,
swobodne wykorzystywanie środków językowych występujących w innych odmianach stylistycznych (np. w stylu urzędowym czy naukowym), odmianach środowiskowych (np. w języku uczniowskim) czy regionalnych (np. w gwarze),
obecność różnego rodzaju środków artystycznych.

Chociaż tekst przeznaczony do analizy nie może być tekstem literackim, pewne elementy stylu artystycznego mogą pojawić się np. w eseju. Dlatego potrzebna jest znajomość nie tylko tych środków językowych, które cechują styl retoryczny.

Cechą eseju jest dbałość o językową stronę wypowiedzi, dlatego może się w nim pojawić właściwie każdy ze środków artystycznych. Dotyczące ich polecenia mają najczęściej kształt pytań zamkniętych, co ułatwia wybór poprawnej odpowiedzi (czasem wystarczy wiedzieć, czym dane sformułowanie na pewno nie jest).
Oto przykład takiego zadania:
Występujące w zacytowanym fragmencie sonetu Mickiewicza wyrażenie „suchy ocean” jest:

a) antytezą,
b) oksymoronem,
c) epitetem,
d)żadnym z wymienionych.

Poprawna odpowiedź:
Oksymoron – połączenie wyrazów sprzecznych znaczeniowo. Jego obecność pozwala np. podkreślić skomplikowanie jakiegoś zjawiska.
W poddawanym analizie tekście mogą się także pojawić różnego rodzaju odwołania do innych utworów literackich. Dotyczące ich pytania pozwalają sprawdzić znajomość tradycji kulturowej, ale też spostrzegawczość piszącego.

Wybrane środki artystyczne pojawiające się w pytaniach testowych:

Aluzja literacka – świadome nawiązanie do innego dzieła, np. w jednym z analizowanych tekstów polecenie nakazywało odnaleźć fragment: „…nie będzie już cierpień jakiegokolwiek Wertera”.

Reminiscencja – nawiązanie niekoniecznie świadome; może polegać na wiernym zacytowaniu jakiegoś tekstu jak również na naśladowaniu (np. budowy czy stylu).

Parafraza – swobodna przeróbka jakiegoś utworu (np. rozwijająca jego treści), ale zachowująca podobieństwo do oryginału.
Słowa „parafraza” czy „parafrazować” pojawiają się także w pytaniach dotyczących struktury tekstu.
Oto przykład:
Jaką funkcję spełnia akapit 7. wobec 6.?

a) stanowi człon porównania,
b) parafrazuje myśli wypowiedziane w akapicie 6.,
c) podważa treść akapitu 6.

W takim przypadku „parafrazować” oznacza „rozwijać myśl”.

Inne zabiegi stylistyczne łączące się z kompozycją tekstu to:

Wyliczenie – polega na wymienianiu składników tworzących jakąś całość, np. w kolejnych akapitach tekstu mogą się pojawiać kolejne cechy omawianego zjawiska. Porządkuje tok rozumowania.
Gradacja – inaczej stopniowanie; to również wymienianie pewnych elementów, ale w określonym porządku, np. rosnącym albo malejącym. Na przykład w jednym z analizowanych tekstów rozważania nad kosmosem rozpoczynają się od planet, a kończą na wielkich galaktykach.
Kontrast – często występująca zasada kompozycyjna. Zestawienie sprzeczności pozwala na wyraźniejsze podkreślenie różnic między nimi.
Antyteza – polega na zestawieniu sformułowań czy zdań sprzecznych znaczeniowo. Często jej wymowa jest wzmacniana przez występowanie paralelizmu składniowego (tj. podobieństwa konstrukcji składniowej), na przykład:
Obowiązek jest jasny, zaszczytny i święty (…)
Szczęście jest ciemne, grzeszne i diabelskie.

Porównanie – konstrukcja składająca się z dwóch części połączonych słowami „jak”, „jakby”, „na kształt” itp. (X jak Y). Pozwala podkreślić jakąś cechę zjawiska czy choćby urozmaicić styl wypowiedzi. Jeśli jeden z członów został rozbudowany do całego obrazu poetyckiego, mamy do czynienia z porównaniem homeryckim.

Symbol – jakiś motyw (postać, zdarzenie, rekwizyt itp.), który niesie ukryte sensy, nie może być odczytywany dosłownie. Istotą symbolu jest wieloznaczność, ale zazwyczaj w kulturze powtarzają się pewne sposoby odczytywania go – pytanie testowe może wymagać także takiej wiedzy.

Alegoria – również ma w sobie znaczenie ukryte, jednak w przeciwieństwie do symbolu jej sens jest jednoznaczny, utrwalony w kulturze (np. szkielet z kosą jako alegoria śmierci).

Hiperbola – inaczej przesadnia, polega na wyolbrzymieniu jakiegoś zjawiska, np. morze łez, pękać ze śmiechu. Służy pokazaniu emocji lub podkreśleniu jakiejś kwestii. Często występuje także w języku potocznym.

Paradoks – chętnie wykorzystywany przez eseistów. To sformułowanie prowadzące do jakiegoś zaskakującego wniosku, odległego od powszechnych przekonań.

4. Budowa tekstu

Kompozycja
Ważna jest umiejętność wydzielenia części pracy – wstępu, rozwinięcia, zakończenia. Jaką funkcję pełni w tekście akapit 1.? W większości wypadków wprowadzenia w temat. Czasem takie wprowadzenie znajduje się w kilku początkowych akapitach (zazwyczaj nie więcej niż trzech). Analogicznie ostatni akapit lub kilka końcowych stanowią zwykle podsumowanie rozważań.
Zdarza się, że we wstępie pojawia się zdanie zawierające tezę lub hipotezę. Jeśli autor pragnie polemizować z czyimś poglądem, nierzadko przywołuje w rozpoczęciu odpowiedni cytat.
Pojawiające się później fakty (argumenty) zazwyczaj są odpowiednio uporządkowane.

Oto terminy pojawiające się najczęściej w pytaniach dotyczących kompozycji:

Wyliczenie – wymienianie (często także opisywanie) wszystkich elementów jakiegoś zjawiska, zespołu; może zapowiadać fakty, jakie autor zamierza rozpatrywać albo stanowić ich podsumowanie. Może także prowadzić do uporządkowania myśli.

Analogia – łączenie na zasadzie podobieństwa; zestawianie faktów pozwalające na wyeksponowanie związków między nimi.

Kontrast – zestawienie sprzeczności; jego efektem jest mocniejsze podkreślenie różnic między przywoływanymi faktami.

Hiperbolizacja – pokazywanie zjawisk w sposób przesadny, wyolbrzymianie ich cech czy znaczenia. Służy raczej zwiększeniu ekspresji niż celom kompozycyjnym, ale kilkakrotnie ten termin pojawił się w testach.

Antyteza – polega na zestawieniu sformułowań czy zdań sprzecznych znaczeniowo, pomaga w wyeksponowaniu kontrastu. Przykład z sonetu Do trupa Morsztyna:
Ty jednak milczysz, a mój język kwili,
Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze.

• Paralelizm składniowy – podobieństwo struktury składniowej kolejnych zdań. Może wzmacniać zarówno analogię, jak i kontrasty pomiędzy myślami.

Związki logiczne między elementami tekstu

Pytania tego typu mogą dotyczyć np. wskazania tezy, wypisania kolejnych argumentów (często bywają one rozrzucone w różnych akapitach!), wskazania zdań będących wnioskami. Najczęściej pojawiają się jednak polecenia wymagające określenia zależności pomiędzy kolejnymi akapitami. Przykładowe pytania:

• Wyjaśnij, jakie funkcje spełnia akapit nr 10. wobec akapitów nr 9. i 11.?
Odpowiedź jest tu, oczywiście, ściśle związana z analizowanym tekstem, ale z układu akapitów wynika wyraźnie, że ten dziesiąty będzie przynajmniej łącznikiem. Często zdarza się też, że tak umiejscowiony fragment zamyka myśli zawarte w akapicie poprzednim i zapowiada jakiś nowy problem czy jego aspekt.

• Relacja, w jakiej pozostaje treść akapitu 4. wobec 3. to:
a) synteza,
b) niezależność,
c) sprzeczność,
d) podważanie.

W przypadku takiego polecenia może pomóc selekcja negatywna – odrzucenie odpowiedzi zdecydowanie błędnych. Należy spróbować podważyć każdą z podanych odpowiedzi (jednej się nie uda!), a poza tym powtórzyć wcześniej kilka określeń:

Parafraza – w tym kontekście: rozwinięcie myśli.
Paradoks – zaskakująca myśl wynikająca z zestawienia kontrastowych całości znaczeniowych; jest sprzeczna z powszechnie głoszonymi przekonaniami, ale też zawiera jakąś nieoczekiwaną prawdę.
Synteza – łączenie różnych elementów w jedną całość.
Pointa (puenta) – wyraziste zamknięcie rozumowania, często przy pomocy jakiegoś zaskakującego wniosku.
Badamy tok rozumowania autora

W tekście występują także słowa, których analiza nie będzie dotyczyć poziomu znaczeń, ale poziomu struktury. Służą one np. połączeniu rozważań w spójną całość czy wskazywaniu na tok myślenia twórcy.

Wnioskowanie – sygnalizują je np. spójniki zdań wynikowych (więc, toteż, zatem, dlatego itp.) czy całe sformułowania typu: Wynika z tego, że…
• Zmienianie toku rozumowania – najczęściej poprzez zaprzeczenie: tu pojawią się spójniki typowe dla zdań przeciwstawnych (ale, lecz, jednak…) czy mające podobny sens sformułowania.
• Dygresja – odejście od tematu. Jej obecność burzy spójność tekstu, ale może np. wskazywać inny aspekt problemu. Pojawia się często w esejach.
• Nawiązanie do wcześniejszych myśli – czasem odbywa się bez wyraźnych wskaźników słownych, częściej jednak można wskazać służące temu celowi sformułowania, np. podobnie jak, w przeciwieństwie do, kolejnym dowodem może być…

5. Najważniejsze pojęcia z teorii literatury

Tytuł, incipit, motto

Tytuł
Nazwa, którą nadaje dziełu literackiemu jego autor. Niejako wizytówka utworu literackiego, pozwalająca na jego identyfikację. Od tytułu właśnie zaczyna się kontakt czytelnika z tekstem. Najczęściej wyróżniamy tytuły:

pochodzące od jakiegoś elementu treści, np. bohatera/ bohaterów, miejsca czy czasu akcji, konkretnego wydarzenia (Pan Tadeusz, Krzyżacy, Nad Niemnem, Odprawa posłów greckich itp.),
wskazujące na zastosowaną przez autora formę pisarską (Pamiętnik z powstania warszawskiego, Opowiadania, Sonety krymskie itp.), często występują połączenia informacji dotyczących treści i formy,
metaforyczne, komentujące treść utworu, pozwalające odczytać jego sensy (Granica, Ludzie bezdomni, Potop itp.).

Na pierwszy rzut oka bezsensowne, nieprzynoszące żadnej z wymienionych wyżej informacji tytuły są jedną z form buntu przeciwko konwencjom literackim, np. Ferdydurke.

Tytuł uważany jest za ważny element dzieła – w interpretacji utworu może nam pomóc także analiza zmian tytułu dzieła. Zmiana taka często pomaga poszerzyć problematykę, powiększyć możliwości interpretacyjne (zwłaszcza jeśli nowy tytuł ma charakter metaforyczny).
Przykłady:

Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (początkowy tytuł: Mezalians),
Gloria victis Orzeszkowej (pierwotny tytuł 1863 sugerował wspomnieniowy charakter tekstu),
Początek Andrzeja Szczypiorskiego (wydany na Zachodzie pod tytułem Piękna pani Seidenman).
Incipit (łac. zaczyna się) – pierwsze słowa utworu, np. pierwszy wers; w wierszach bez tytułu incipit pełni jego funkcję.

Motto
Cytat umieszczony przed całym tekstem lub jakąś jego częścią (np. rozdziałem). W taki sposób autor może wskazywać na pewne powinowactwa myślowe, swoje zamiary pisarskie, pomagać czytelnikowi w odczytaniu sensów utworu.
Przykłady:

„Ludzie ludziom zgotowali ten los” (Medaliony Zofii Nałkowskiej) – oszczędny komentarz do opisywanych faktów, zachęta do refleksji.
„Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje” (słowa Daniela Defoe będące mottem Dżumy Alberta Camusa) – cytat wskazuje na paraboliczny charakter utworu, nakazuje szukanie ukrytego sensu opowieści o zadżumionym mieście. Podobnie motto Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza proponuje odczytywać utwór jako wskazówkę dla Polaków walczących z silniejszym od nich wrogiem (…trzeba być lisem i lwem).
„Zdaje mi się, że widzę… gdzie?/ – Przed oczyma duszy mojej” – pochodzące z Szekspira motto ballady Adama Mickiewicza Romantyczność wskazuje na najistotniejszy problem tekstu (sposób postrzegania rzeczywistości), a także na powinowactwa między romantykami a angielskim dramaturgiem.

Rodzaje literackie

To pewne klasy utworów literackich wyróżniane ze względu na konstrukcję dzieł, tzn. sposób ujawniania się osoby mówiącej, budowę świata przedstawionego, styl.

Liryka

Najważniejsze cechy: obecność podmiotu lirycznego, który przez monolog liryczny wyraża swe myśli i uczucia; brak fabuły. Utwory liryczne najczęściej pisane są wierszem, występują w nich liczne środki stylistyczne – nie są to jednak warunki konieczne.
Różne odmiany liryki ze względu na tematykę:
• miłosna,
• religijna,
• filozoficzno-refleksyjna,
• patriotyczna,
• agitacyjno-polityczna.
Różne odmiany liryki ze względu na kształt monologu: bezpośrednia, pośrednia, podmiotu zbiorowego, inwokacyjna, opisowa, sytuacyjna (występuje bohater liryczny!), liryka maski, liryka roli (w dwu ostatnich wypowiada się jakaś fikcyjna postać).
Ważne gatunki: pieśń, hymn, oda, elegia, erotyk, sonet, fraszka, epigramat, tren.

Epika

Najważniejsze cechy: obecność narratora opisującego świat przedstawiony i znajdującego się na ogół poza nim, obecność fabuły. Utwory epickie mogą mieć formę wierszowaną i prozaiczną.
Ważne gatunki: powieść, opowiadanie, nowela, epopeja, baśń, list, powiastka filozoficzna.

Dramat

Najważniejsze cechy: obecność fabuły, brak nadrzędnego podmiotu – wypowiadają się sami bohaterowie poprzez dialogi i monologi (tekst główny); tekst poboczny (didaskalia) – wskazówki i informacje dodawane przez autora, przeznaczone np. dla czytelnika czy aktora. Utwory dramatyczne są przeznaczone do realizacji scenicznej.
Ważne gatunki:
komedia, tragedia, dramat właściwy, farsa, melodramat, komedia łzawa, dramat romantyczny.

Synkretyzm – zjawisko łączenia np. cech lirycznych, epickich, dramatycznych, a także różnych odmian gatunkowych. Występował powszechnie w literaturze romantycznej; gatunkami synkretycznymi są np. ballada czy powieść poetycka. Ograniczenia klasycznego podziału na rodzaje i gatunki literackie przełamuje też często literatura współczesna.

6. Słownik pojęć – stylizacja

Stylizacja – zjawisko często pojawiające się w utworach literackich. Jej istotą jest świadome wprowadzenie do tekstu środków językowych, które są charakterystyczne dla innych odmian języka. Zabieg ten służy określonym celom: może wprowadzać w realia epoki czy przedstawianego środowiska, bywa źródłem humoru, czasem też np. czyni tekst patetycznym, podniosłym. Można wskazać różne typy stylizacji:

Stylizacja archaizująca (archaizacja) – polega na wprowadzeniu elementów języka dawnych epok. Dzięki temu autor może lepiej oddać klimat i realia przedstawianej epoki. Ten typ stylizacji najczęściej spotykamy w powieściach historycznych (Trylogia Sienkiewicza, Stara baśń Kraszewskiego). Może on też służyć innemu celowi – pozwala uczynić tekst podniosłym (słownictwo dawne uważamy za niecodzienne, uroczyste). Stylizacja archaizująca wymaga od autora dużej wiedzy o języku oraz wyczucia.Stylizowane może być:
- słownictwo (obecność archaizmów i wyrazów przestarzałych),
- składnia, np. wzorowana na łacińskiej (orzeczenie na końcu zdania),
- fleksja – występowanie dawnych form (np. w Turczech zamiast w Turcji).

Stylizacja gwarowa (dialektyzacja) – w tekście pojawiają się elementy gwarowe (przykłady: Chłopi Reymonta, Wesele Wyspiańskiego). Cel tego zabiegu: dokładne wprowadzenie w życie wsi, stworzenie kolorytu lokalnego.Najczęściej spotykane elementy dialektyzacji:
- słownictwo gwarowe,
- elementy fonetyczne:
  zwiesna (wiosna),
  Jagata (Agata) itp.,
- typowe dla gwary formy odmiany (np. zrobiliśta). Dialektyzacja rzadziej dotyczy składni.

Stylizacja środowiskowa – polega na wprowadzaniu do utworu elementów wynikających ze społecznego zróżnicowania języka, np.:
- języka jakiejś grupy zawodowej (kelnerów, górników) bądź połączonej wspólnymi zainteresowaniami (szachistów, wędkarzy); ogranicza się zazwyczaj do użycia charakterystycznego słownictwa (terminy i profesjonalizmy),
- gwary miejskiej, np. warszawskiej (zob. utwory Stefana Wiecheckiego „Wiecha”). Taka stylizacja może przejawiać się również w formach fleksyjnych, a nawet fonetyce.

Stylizacja poetycka (poetyzacja) – bogactwo środków stylistycznych może pojawić się także np. w prozie; dzięki nim pisarz łatwiej może wywołać emocje u czytelnika. Przykład: opisy przyrody u Żeromskiego.

Stylizacja biblijna – wprowadzenie elementów typowych dla Pisma Świętego (inwersja, powtórzenia, charakterystyczne sformułowania, słownictwo przestarzałe). Zazwyczaj nadaje utworowi podniosły charakter:
Zaprawdę powiadam wam, nie badajcie, jaki będzie rząd w Polsce, dosyć wam wiedzieć, iż będzie lepszy niż wszystkie, o których wiecie; ani pytajcie o jej granicach, bo większe będą, niż były kiedykolwiek.
(Adam Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego)

Indywidualizacja mowy postaci – występuje w literaturze wyjątkowo często i polega na odmiennym ukształtowaniu języka różnych bohaterów literackich. Za pomocą tego zabiegu można lepiej scharakteryzować postać – służący Wokulskiego z Lalki tak bardzo chce się wyzbyć gwary świadczącej o chłopskim pochodzeniu, że wymawia sz, cz nawet tam, gdzie nie było mazurzenia. Inny przykład: język Mendla z noweli Konopnickiej Mendel Gdański.

Stylizacja humorystyczna (żartobliwa) – efekt komizmu może wywoływać łączenie różnych stylów, mówienie w sposób podniosły o sprawach banalnych (taki zabieg znajdziemy np. w powieściach Kornela Makuszyńskiego).
Szczególne typy stylizacji humorystycznej to:
- Groteska – obecna np. w utworach Gombrowicza czy Witkacego. Przejawia się w lekceważeniu konwencji literackich, mieszaniu słów wykwintnych i wulgarnych, tworzeniu zaskakujących neologizmów, bawieniu się słowami. Język ma w ten sposób podkreślać bezsens przedstawianego świata.
- Pastisz – mistrzowskie naśladowanie cudzego stylu, ale nie mające na celu ośmieszenia. Wymaga od autora wielkiego wyczucia! W polskiej literaturze mistrzem pastiszu był Julian Tuwim.
- Parodia – polega również na naśladowaniu jakiegoś stylu, jednak tym razem celem jest ośmieszenie. Parodiujący otrzymuje taki efekt poprzez przerysowanie charakterystycznych cech danego stylu. Przykładem może być np. Monachomachia Ignacego Krasickiego – poemat heroikomiczny jest parodią eposu bohaterskiego, patetycznym stylem opowiada się w nim o bójce… mnichów.
- Trawestacja – to odmiana parodii, polega na tym, że w jakimś poważnym utworze zachowuje się temat i kompozycję przy jednoczesnej zmianie stylu na niski – np. zamiast patetycznego potoczny. Właśnie ta sprzeczność jest w trawestacji źródłem śmieszności.

7. Kto mówi w utworze – powtórka z poetyki i teorii literatury

Liryka

Podmiot liryczny – podmiot mówiący w utworze lirycznym, opowiadający o swoich emocjach, przeżyciach i poglądach. Ta fikcyjna osoba nie jest jednak tożsama z autorem, choć często wiąże się z jego doświadczeniami życiowymi. W rozpoznawaniu różnych typów podmiotu lirycznego przydatna jest np. analiza form czasowników i zaimków („ja” czy „my”? – liczba pojedyncza czy mnoga?). Ważne jest też miejsce podmiotu mówiącego w konkretnej sytuacji lirycznej.

Podmiot liryczny:

Może występować w pierwszej osobie („ja” liryczne), przedstawiając swoje emocje i stany psychiczne – liryka bezpośrednia. Przykłady: Hymn Słowackiego, Do losu Tuwima, Kołatka Herberta.

Może nie ujawniać się, ukrywać za opisami np. krajobrazu (liryka opisowa), bezosobowymi refleksjami czy dialogiem – liryka pośrednia. Przykłady: W Weronie Norwida, W lesie Przerwy-Tetmajera, Snuć miłość… Mickiewicza.

Niekoniecznie musi występować w liczbie pojedynczej, czasem w wierszu wypowiada się jakaś zbiorowość, „my” liryczne – liryka podmiotu zbiorowego. Przykłady: Pokolenie Baczyńskiego, Rota Konopnickiej.

Może przypominać narratora, tj. relacjonować jakieś wydarzenia, nie oceniając ich bezpośrednio – liryka sytuacyjna (odmiana liryki pośredniej). Przykłady: Ballady i romanse Broniewskiego, Piosenka o końcu świata Miłosza.
Może ukrywać się za maską pierwszoosobowej wypowiedzi jakiejś postaci (liryka maski/ liryka roli). Przykłady: Lalka Syrokomli, Tren Fortynbrasa Herberta.

Epika

Narrator – fikcyjny opowiadacz, pośredniczący między autorem a czytelnikiem. To on właśnie wprowadza w świat przedstawiony: fabułę, tło wydarzeń, kreacje bohaterów. Narrator może zajmować różne pozycje wobec tego świata, w różnym stopniu ujawniać się – stąd wynikają odmienne typy narracji.

Narrator abstrakcyjny (inaczej wszechwiedzący) – jest na zewnątrz świata przedstawionego, o którym wie wszystko; przedstawia bohaterów, wprowadza wydarzenia. Narrator typowy dla powieści realistycznej. Przykłady: Zbrodnia i kara Dostojewskiego, Nad Niemnem Orzeszkowej, Ojciec Goriot Balzaka.

Narrator konkretny – znajduje się wewnątrz świata przedstawionego, bierze udział w wydarzeniach albo z jego punktu widzenia są one pokazywane.

Rodzaje narracji:

Autorska (trzecioosobowa) – właśnie w niej występuje narrator abstrakcyjny, mniej lub bardziej obiektywnie ukazujący świat przedstawiony.

Pamiętnikarska (pierwszoosobowa) – pojawiają się formy 1. osoby liczby pojedynczej („ja”) i subiektywne spojrzenie na świat przedstawiany (opowiadacz jest świadkiem lub uczestnikiem wydarzeń!). Najłatwiej ją wskazać w różnego rodzaju tekstach wspomnieniowych, np. Pamiętnikach Paska, Pamiętniku z powstania warszawskiego Białoszewskiego.

Monolog wewnętrzny – przytoczenie wewnętrznej „wypowiedzi” bohatera (przybiera formę mowy niezależnej lub pozornie zależnej). Dawniej wyraźnie wydzielany; w powieściach nowszych pojawia się tendencja do zacierania granicy między monologiem wewnętrznym a relacją narratora – to pozwala pokazać rzeczywistość z punktu widzenia bohatera, ale też jego psychikę, sposób myślenia. Niekiedy przybiera kształt tzw. strumienia świadomości (np. Ulisses Joyce’a).

Inny podział (dokonany przez Stanzela):

Narracja auktorialna – opowiadacz jest ukryty, na świat przedstawiony patrzy z dystansem, nie bierze udziału w wydarzeniach.
Przykładami mogą być: Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka, Czerwone i czarne Stendhala, David Copperfield Karola Dickensa.

Narracja personalna – obraz świata przedstawionego jest taki, jaki jawi się w świadomości bohatera/ bohaterów.
Ten typ narracji możemy bez trudu odnaleźć w utworach takich, jak na przykład: Anna Karenina Lwa Tołstoja; powieści Stefana Żeromskiego – Popioły, Ludzie bezdomni, Przedwiośnie.

Uwaga! W narracji pierwszoosobowej mogą mieszać się ze sobą obydwa wymienione typy.

Mówi się jeszcze o:

Narracji polifonicznej – obraz świata przedstawionego tworzony jest jednocześnie przez wypowiedzi i poglądy wielu postaci.
Twórca teorii – Michaił Bachtin – wskazał ten typ narracji jako podstawową cechę powieści Fiodora Dostojewskiego. W Zbrodni i karze funkcje narracyjne spełniają, oprócz tradycyjnego narratora auktorialnego, również Raskolnikow, Razumichin, a nawet Sonia czy Marmieładow.

Dramat

Rodzaj literacki, w którym podstawową formą wypowiedzi są dialogi i monologi bohaterów. W utworach tego typu nie występuje nadrzędny podmiot mówiący, z którym mamy do czynienia w liryce czy epice. Świat przedstawiony jest bezpośrednio dostępny – odbiorca sam go ocenia i interpretuje, nie sugerując się subiektywną oceną narratora czy „ja” lirycznego.

Narrator w dramacie – występuje bardzo rzadko i znajduje się poza światem przedstawionym (nie bierze udziału w wydarzeniach). Tak określany jest ktoś, kto relacjonuje dziejące się poza sceną wydarzenia ważne dla rozwoju akcji, kto komentuje wydarzenia. Przykłady: chór w tragedii antycznej, utwory Bertolta Brechta (np. Matka Courage i jej dzieci), niekiedy słuchowiska radiowe.
Monodram – utwór sceniczny – zazwyczaj jednoaktowy – przeznaczony dla jednego aktora. Monolog tego jedynego bohatera przypomina niekiedy formę dialogu – prowadzonego z publicznością czy jakimś wyimaginowanym partnerem. Przykłady: Śmieszny staruszek Tadeusza Różewicza, Biała bluzka Agnieszki Osieckiej. Taki kształt przyjmują też często sceniczne adaptacje, np. utworów lirycznych (teatr jednego aktora).

Wiedza do testu maturalnego