Polecenie:
Podaj przykłady zdań podrzędnie złożonych podmiotowych i orzecznikowych.
Zdaniem złożonym jest zdanie zawierające więcej niż jedno orzeczenie. Każde takie zdanie złożone jest zbudowane z dwóch zdań składowych, połączonych ze sobą (najczęściej spójnikiem).
Wyróżniamy dwa typy zdań dwuorzeczeniowych: złożone współrzędnie oraz złożone podrzędnie.
Zwrócić uwagę na wyrazy łączące dwa zdania składniowe. W istocie, większość spójników jest ściśle przypisana do poszczególnych typów zdań złożonych:
- ale to spójnik zdań współrzędnie złożonych przeciwstawnych,
- więc jest typowy dla zdań współrzędnie złożonych wynikowych,
- gdyż dla zdań złożonych z podrzędnym okolicznikiem przyczyny,
- mimo że – dla okolicznikowych warunku.
Jak rozpoznać, kiedy mamy do czynienia ze zdaniem złożonym współrzędnie, a kiedy złożonym podrzędnie?
Jeśli jego człony wykazują większą lub mniejszą niezależność od siebie, wówczas mamy do czynienia ze zdaniem złożonym współrzędnie. Jeśli natomiast widzimy, że jedno ze zdań składowych wyraźnie zależy od drugiego (Uwaga! kolejność członów może być różna), to analizowane zdanie będzie podrzędnie złożone.
- Zatem: dwa równouprawnione człony składowe połączone ze sobą spójnikiem (czasem samym przecinkiem) tworzą zdania złożone współrzędnie.
- Gdy jeden człon jest wyraźnie nadrzędny względem drugiego (ten drugi jest wobec pierwszego podrzędny), mamy do czynienia ze zdaniem złożonym podrzędnie. Wtedy powinniśmy dostrzec relację między tymi członami: jedno ze zdań składowych – to podrzędne – stanowi wyraźną odpowiedź na łatwe do postawienia pytanie do zdania nadrzędnego, np.:
Mama zapowiedziała, (co?) że wakacje spędzimy w górach.
albo
Kiedy Janek miał sześć lat, rodzice kupili mu rower. (kiedy?)
Wykresy dań złożonych
Relacje między zdaniami składowymi zostały bardzo przejrzyście przedstawione na wykresach.
- Wykres zdania współrzędnie złożonego tworzą dwie kreski umieszczone na jednym poziomie, np. tak:
____ …… ____
Poszczególne rodzaje zdań mają właściwy sobie układ grotów przy kreskach. Kreski oznaczają oczywiście poszczególne zdania składowe (pierwsze i drugie), kropki zaś symbolizują połączenie.
Wykres zdania podrzędnie złożonego może przybierać trzy postacie, przy czym jest to uzależnione od kolejności zdań składowych, nie zaś od rodzaju zdania podrzędnego. Mogą to być „schodki w górę”, „schodki w dół” lub „korytko”. Nazwy są umowne i doraźne, ale chyba obrazowe:
1.
: ——————
——————:
2.
——————:
: ——————
3.
1a 1b
——————: 2 :——————
: ——————:
- Pierwszy z tych wykresów odpowiada tym zdaniom złożonym podrzędnie, które rozpoczynają się od zdania podrzędnego. Właśnie dlatego pierwsza kreska znajduje się niżej.
- Odwrotnie na wykresie środkowym: tutaj pierwsze jest nadrzędne zdanie składowe.
- Ostatni wykres jest charakterystyczny dla niektórych zdań z podrzędnym przydawkowym lub podmiotowym. Składa się z trzech kresek, ale tylko dlatego, że zdanie nadrzędne zostało rozbite, przedzielone, zdaniem podrzędnym. Widać to np. w zdaniu:
Żołnierze, którzy wczoraj odpoczywali, dzisiaj pełnili wartę.
Zdanie nadrzędne ma tu postać: Żołnierze pełnili wartę.
Stawiamy teraz pytanie zdania przydawkowego: którzy? I odpowiedź – a zatem zdanie podrzędne przydawkowe – którzy pełnili wartę.
Zdania współrzędnie złożone
Pora przejść do klasyfikacji zdań. Oprócz przykładów przy każdym typie zdania podane są charakterystyczne dla niego spójniki (lub zaimki względne, jeśli są to niektóre typy zdań podrzędnie złożonych). Podział zdań współrzędnie złożonych jest klarowny: każdemu spośród czterech typów odpowiada przejrzysty wykres (uwaga na groty przy kreskach!).
Zdania współrzędnie złożone łączne:
Zjadłem śniadanie i poszedłem do szkoły. ___…___
Połączenia: i, oraz, tudzież, ani…, ani…, a, (sam przecinek).
Zdania współrzędnie złożone rozłączne:
Pojadę autobusem albo pójdę na piechotę. ___< … >___
Połączenia: lub, albo, czy, bądź.
Zdania współrzędnie złożone przeciwstawne:
Autobus uciekł, ale zaraz przyjechał następny. ___> … <___
Połączenia: ale, lecz, ani, a (=ale).
Zdania współrzędnie złożone wynikowe:
Zdążyłem przed ósmą, więc zaszedłem do sklepu. ___> … >___
Połączenia: więc, zatem, toteż.
Warto zwrócić uwagę, że na wykresie zdania przeciwstawnego zdania składowe rzeczywiście przeciwstawiają się sobie, natomiast na wykresie zdania rozłącznego rozchodzą się – zmierzają w różnych kierunkach. Dzięki temu można te wykresy nie tylko zapamiętać, lecz zrozumieć sens ich i całego powyższego podziału.
Zdania podrzędnie złożone
Nim przejdziemy do klasyfikacji zdań złożonych podrzędnie (już bez wykresów) warto wyjaśnić, że nazwy poszczególnych rodzajów (przydawkowe, podmiotowe, okolicznikowe przyczyny, czyli przyczynowe itd.) pozostają w ścisłym związku z częściami zdania.
Zdania podrzędne przydawkowe, dopełnieniowe lub okolicznikowe zastępują odpowiednio: przydawki, dopełnienia i okoliczniki. Co to znaczy? Oto trzy takie zdania (w tej kolejności):
Człowiek, który rozmawiał z listonoszem, podał mi rękę.
Dowiedziałem się, że przyjedzie do nas znany pisarz.
Chociaż bolała go głowa, zabrał się do pracy.
Porównajmy je z trzema zdaniami pojedynczymi.
Człowiek rozmawiający z listonoszem podał mi rękę.
Dowiedziałem się o przyjeździe do nas znanego pisarza.
Mimo bólu głowy zabrał się do pracy.
Prawda, że odpowiednie zdania z obu grup znaczą to samo? Stąd wzięły się nazwy typów zdań podrzędnych. Zresztą termin zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe sposobu znaczy to samo co terminy zdanie złożone z podrzędnym okolicznikowym sposobu lub zdanie złożone z podrzędnym sposobowym.
W grupie zdań podrzędnie złożonych okolicznikowych wyróżniamy tyle odmian, ile jest rodzajów okoliczników.
Oto lista typowych wyrazów łączących składowe zdanie nadrzędne z podrzędnym:
- zdania przydawkowe: jaki, który (zaimki względne)
- zdania dopełnieniowe: że (spójniki), jak (zaimek względny)
- zdania okolicznikowe:
- czasowe: kiedy (zaimek względny)
- sposobowe: jak (zaimek względny)
- miejscowe: gdzie (zaimek względny)
- przyczynowe: gdyż, ponieważ, bo, dlatego, że (spójniki)
- celowe: aby, by (spójniki)
- warunkowe: jeżeli (jeśli)… to (spójnik złożony)
- przyzwoleniowe: mimo że, chociaż (spójniki)
Szczególną uwagę warto poświęcić zdaniom podrzędnie złożonym podmiotowym i orzecznikowym. Związane z nimi kłopoty wynikają z podobieństwa obu typów zdań do zdań podrzędnie złożonych przydawkowych. Dwa poniższe zdania, choć znaczą to samo i są bardzo podobne, należą do dwóch różnych typów składniowych. Pierwsze jest przydawkowe, a drugie – podmiotowe:
- Ludzie, którzy przyszli później, nie zdążyli pobrać pieniędzy.
- Ci, którzy przyszli później, nie zdążyli pobrać pieniędzy.
Łączniki mogą więc mylić.
- Istotne jest to, że zdania podmiotowe rozwijają podmiot wyrażony w zdaniu nadrzędnym, nie zaś zastępują go. Aby podmiot (czy w zdaniach orzecznikowych – orzecznik) mógł zostać rozwinięty, musi on być wyrażony zaimkiem (w naszym przykładzie – wyraz ci).
I jeszcze zdanie orzecznikowe, które także mylimy z przydawkowym, gdyż pytania stawiane do zdania podrzędnego są podobne:
Takie będą rzeczypospolite, (jakie będą?) jakie będzie ich młodzieży chowanie.
Powyższe pytanie jest stawiane do orzecznika (jaki jest?), a nie do przydawki (jaki?).
Zobacz: