Zdaniem złożonym nazywamy takie zdanie, które składa się z dwóch lub więcej zdań pojedynczych, np.:
- Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi.
Zdania wchodzące w skład zdania złożonego, podobnie jak części zdania pojedynczego, mogą pozostawać względem siebie w stosunku współrzędnym lub podrzędnym. W tym pierwszym wypadku mamy do czynienia ze zdaniem współrzędnie złożonym.
Definiujemy je następująco:
- Zdaniem złożonym współrzędnie nazywa się zdanie składające się ze zdań pozostających względem siebie w stosunku równorzędnym, tzn. zdań wzajemnie się określających.
Wskaźnikiem stosunku, w jakim pozostają względem siebie zdania wchodzące w skład zdania współrzędnie złożonego, jest sposób ich połączenia. Mogą one łączyć się bezpośrednio (np. Słońce już zgasło, wieczór był ciepły i cichy) albo za pomocą tzw. spójników współrzędnych (np. Księżyc świecił i w ciszy głębokiej śpiewał jeden słowik smutno).
Wśród zdań współrzędnie złożonych (bezpośrednio bądź za pomocą spójnika) wyróżniamy następujące rodzaje zdań:
Zdania współrzędne łączne – to takie zdania, które treściowo łączą się w przestrzeni albo w czasie. Np.:
- Wkoło pagórka na błoniach puszcza szumiała jodłowa, środkiem lasu białe błyszczało jezioro. (łączność w przestrzeni)
- Drzewa szumią około domu i szemrze ulewa. (łączność w czasie)
Łączność w przestrzeni lub w czasie może polegać albo na styczności, albo też na następstwie zjawisk. Np. w zdaniu Rozmowę przerwały chorego cierpienia i nastąpiła długa godzina milczenia mamy następstwo w czasie.
Zdania współrzędne wynikowe – to zdania, które pozostają względem siebie w stosunku przyczynowym, tzn. jedno ze zdań wyraża przyczynę, a drugie skutek. Np.:
- Niepodobna było nigdzie wyjść ani wyjechać, schodziły zatem dni tęskno i nudno.
- Nie znałem twego adresu, więc nie mogłem cię odwiedzić.
Zdania wynikowe łączą się za pomocą spójników: więc, zatem, toteż, przeto, dlatego.
Zdania współrzędne przeciwstawne – to zdania, które pozostają względem siebie w stosunku przeciwstawienia. Np.:
- Wspaniałe budowy i gmachy milczą, lecz ruiny mówią.
- Było cymbalistów wielu, ale żaden z nich nie śmiał zagrać przy Jankielu.
Zdania przeciwstawne łączą się spójnikami właściwymi i przysłówkowymi: a, ale, lecz, zaś, wszakże, natomiast, jednak, przeciwnie, tymczasem.
Zdania współrzędne rozłączne – to takie zdania, w których treść jednego wyklucza równoczesne istnienie treści drugiego zdania. Np.:
- W sierpniu zostanę w Warszawie lub wyjadę w góry.
- Albo weźmiesz się solidnie do roboty, albo przestanę ci pomagać.
- Wrócisz prosto do domu czy wstąpisz do kawiarni?
Zdania rozłączne powiązane są za pomocą następujących spójników: albo, lub, bądź, czy.
Zdania współrzędne włączne – to takie zdania, w których treść jednego z wypowiedzeń włącza się w treść drugiego. Np.:
- Zdałem wszystkie egzaminy, tym samym zaliczyłem sesję.
Zobacz: