HAGIOGRAFIA – Legenda o świętym Aleksym

Legenda o świętym Aleksym

To jeden z najważniejszych zabytków polskiej literatury. Jest to polskie tłumaczenie popularnego żywotu świętego – Aleksego. Nie jest jedyne, ale najsłynniejsze i reprezentatywne zarówno dla gatunku, jak i typu ascety, średniowiecznego wzorca parenetycznego.

Treścią Legendy…

są dzieje Aleksego, które spełniają wszelkie wymogi modelu biografii świętego. Mamy więc opis narodzin i młodości, jego małżeństwa, które się nie spełnia, bowiem młodzian złożył ślub czystości i wyruszył na tułaczkę. Obserwujemy upokorzenia i ubóstwo, które znosi oraz cuda – jak choćby interwencja Matki Boskiej, która każe Aleksego wprowadzić do kościoła. Liczne cuda następują po śmierci bohatera – dzwony same biją, ciało ma uzdrowicielską moc. Wiadomo, że umarł i jakie były jego losy, bowiem zmarły pozostawia wyjaśniający list.

Jaki w tym sens?

Aleksy przedkłada kontemplację, modlitwę i duchowe poszukiwanie Boga nad ofertę ziemskiego życia. Jest to swoista realizacja filozofii św. Augustyna oraz teocentryzmu epoki. Aleksy staje się bohaterem reprezentującym ideały średniowiecza – dla niego nie są wartością ani pieniądze, ani ród, ani miłość. Szuka bliskości z Bogiem. Decyduje się na trudną drogę – odrzuca ziemskie życie, by umartwić ciało, cierpieć, rozmyślać.

Na czym polega jego asceza?

Rezygnuje z dziedzictwa i bogactwa. Ślubuje czystość cielesną – porzuca żonę. Rezygnuje z posiadania domu – idzie na tułaczkę. Znosi głód, upokorzenia, leży pod schodami kościoła, myśląc o Bogu i modląc się.

Co świadczy o jego świętości?

Świadczą o niej cuda. Zarówno te za życia, jak i po śmierci.
Utwór zbudowany jest według schematu klasycznego żywotu świętego.
Prezentuje parenetyczny wzorzec ascety.
Aleksy przedkłada kontemplację, modlitwę i duchowe poszukiwanie Boga nad ofertę ziemskiego życia. Jest to swoista realizacja filozofii św. Augustyna oraz teocentryzmu epoki.

Żywot św. Aleksego – interpretacja

Dane z tekstu wyczytane:

W Rzymie jedno panię było
Coż Bogu rado służyło,
A miał barzo wileki dwór
(…)Eufamijan jemu dziano
(…) A żenie jego dziano Aglijas.
Aleksy był synem możnego pana Eufamijana i jego żony Aglijas. Pochodził z Rzymu. Jego rodzice pragnęli bardzo dziecka i modlili się o nie do Boga.

Bog tych prośb wysłuchał.
A gdy się mu syn narodził,
Więcci mu zdziano Aleksy.
Urodził się im chłopczyk, Aleksy. Gdy skończył dwadzieścia cztery lata Eufamijan kazał się synowi ożenić. Posłuszny pojął za żonę królewnę Famijanę.

A gdy się z nią pokładał,
Tej nocy z nią gadał;
Wrocił zasię pirścień jej
A rzekł tako do niej:
„Ostawiam cię przy twym dziewstwie (…)”.
To ważny moment w życiu świętego! Składa śluby czystości. Pozostawi żonę dziewicą i uda się na tułaczkę.

Nabrał sobie śrzebra, złota dosyć,
Co go mogł piechotą nosić (…)
Rozdał swe rucho żebrakom
Śrzebro, złoto popom, żakom.
Aleksy rozdaje majątek, kładzie się pod drzwiami świątyni, ukrywa pochodzenie.

Eż się stało w jeden czas,
Wstał z obraza Matki Bożej obraz.
Cud. Matka Boska ukazuje się klucznikowi i każe otworzyć kościół Aleksemu. Uznano go po tym za świętego, lecz Aleksy nie pragnął chwały – wyruszył w podróż, wrócił do Rzymu, by pokutować, leżąc pod schodami dworu ojca.

Tu pod wschodem leżał
Każdy nań pomyję złą wodę lał.
A leżał tu sześćnaćcie lat.
Aleksy umiera, wcześniej napisawszy list wyjaśniający jego pochodzenie. Śmierci męczennika towarzyszyły cuda – dzwony same dzwoniły, a od zwłok Aleksego leciała uzdrawiająca woń.

Kogokole para zaleciala
Od tego świętego ciała
Ktory le chorobę miał,
Natemieście zdrow ostał.
Kolejny cud, podobnie jak fakt, że nikt nie mógł wyjąć listu z ręki zmarłego. Udało się to dopiero jego żonie.

Jakkolwiek niedzisiejsza i dziwna wydaje się historia Aleksego – to prezentuje ideał świętego w myśl filozofii epoki. Świetnie obrazuje hierarchię wartości ludzi średniowiecza – teocentryzm epoki, pogardę dla wartości doczesnych. Celem życia jest staranie o życie pośmiertne.

Spojrzenie współczesne – Iłłakowiczówna

W oczach człowieka współczesnego czyny Aleksego i innych ascetów wydają się absurdalne. Co więcej – mogą wydać się zbrodnią wobec darów Boga – życia i ciała. Inaczej patrzył na to św. Franciszek, który nie uznawał dręczenia brata – ciała. My, współcześni, patrzymy na to inaczej. Zagadnienie dzisiejszej aktualności utworu i postawy Aleksego należy dobrze przemyśleć – wprawdzie ilustracja jego czynów (np. kontemplacja pod schodami i ulewą pomyj) wydaje się współczesnym zupełnie absurdalna, lecz głoszone ideały i kontekst epoki odgrywają dużą rolę w tego typu dyskusjach.

Oto jak odczucia żony Aleksego wyobraża sobie Iłłakowiczówna w wierszu Opowieść małżonki świętego Aleksego:

Czekałam na ciebie lat dziesięć i dwadzieścia, i trzydzieści z górą,
młoda, piękna, pachnąca – potem zimna, twarda, z zeschłą pomarszczoną skórą (…) (1)

Wysyłałam po ciebie sługi i wysyłałam po ciebie okręty…
…Nie przywieziono cię… lecz wieść głosiła żeś święty… (…) (2)

Lecz tyś odszedł… Stopy bose, sakwy, kij i włosienica,
I mrowie robactwa, i dokoła twarze plugawe żebraków (…) (3)

I chwytałam się nadziei jak odlatujących ptaków
I biegłam do wróżbitów, i szukałam na niebie znaków
I biłam głową o mur, i wzywałam cię w imię Jezu Chrysta o Aleksy, (4)

(1) W taki sposób wyraża ból oczekiwania i obrazuje upływ czasu. Te słowa to gorycz jednostki odrzuconej, poświęconej dla wielkiej idei, podkreśla upływ czasu.
(2) Gorycz. Mówiono, żeś święty… Dla kobiety średniowiecza to wielka wartość, którą trzeba uszanować. Ale jak bolesna…
(3) Koszmarna wizja ascezy. Jak można było wybrać taką drogę?
(4) Totalny wyraz rozpaczy, ból porzucenia, odwołanie się do Boga – po czyjej jest stronie?

Ten utwór to głos kobiety współczesnej. Nie godzi się z wyborem męża, pokazuje drugą stronę zdarzeń, z perspektywy osoby odrzuconej. Głos żony Aleksego to głos życia, które święty odrzucił…

Schemat żywotu świętego:

Prolog – narrator mówi o motywach swojej opowieści, prosi Boga o pomoc, a słuchaczy o wyrozumiałość.
Opis narodzin.
Cudowne dzieciństwo i młodość świętego.
Małżeństwo (często ślub czystości).
Ucieczka z domu – rozdanie majątku.
Prześladowania, umartwienie ciała.
Cuda czynione za życia (lub cudowne wydarzenia).
Śmierć.
Cuda po śmierci ascety.

Powracające motywy żywotów charakterystyczne dla gatunku i epoki

topos porzucenia domu rodzinnego, tułaczki i rezygnacji z zamożnego dziedzictwa; to dość częsty motyw hagiografii – podobne są nawet w tej fazie dzieje św. Franciszka – tak odmiennego w swoich późniejszych czynach,

motyw ślubowania czystości (rozstanie z żoną w noc poślubną),

skrajna asceza (cierpienia ciała: głodu, chłodu przez pokutnika),

cudowne zdarzenia – interwencja Matki Boskiej, głos z nieba, cuda pośmiertne.

Asceza – reprezentanci i drastyczne pomysły

Szymon Słupnik
Spędził na słupie 68 lat. Słupy zmieniał, by były coraz wyższe. Pożywienie przynosili mu ludzie. Słupników było wielu – poświęcali życie kontemplacji…

Święta Dorota – wzór dziewicy
Odmawia ręki księciu Fabrycjuszowi – jest za to biczowana, szarpana hakami, przypalana, głodzona, w końcu zabita.

Św. Sebastian – patron rannych
Żołnierz – chrześcijanin. Poniósł śmierć za wiarę. Ukazywany najczęściej jako młodzieniec przebity strzałami.

Święty Grzegorz
Ubierał się jedynie w prześcieradło, modlił się i płakał, a żywił się spleśniałym chlebem.

Święty Antoni – eremita egipski
Walczył z demonem, mieszkał w grobie, głodził się.

Święty Jerzy – ścięty za wiarę, patron rycerzy.

Uwaga termin!
Romantyka świętości
Termin Johana Huizingi. Oznacza związany z ascezą – nurt typowy dla średniowiecza, wyrażający myśl ludzi epoki, najważniejszy obok etosu rycerskiego.

Zobacz:

Przedstaw Legendę o św. Aleksym jako przykład literatury hagiograficznej

Święty Aleksy – bohater literacki

Święty Aleksy – charakterystyka

Czym jest hagiografia? Podaj przykłady

13. Średniowieczna hagiografia – literackie realizacje (na wybranym przykładzie)

Legenda o św. Aleksym