Funkcje formantów słowotwórczych
Formanty nie tylko tworzą nowe wyrazy – wyrazy pochodne, ale także modyfikują ich znaczenie. Wyrazy pochodne o wspólnym znaczeniu słowotwórczym, nadanym im przez odpowiednie formanty, tworzą odrębne kategorie znaczeniowe.
Wśród rzeczowników odrzeczownikowych wyróżniamy następujące kategorie znaczeniowe:
- Zdrobnienia
Tworzą je formanty: -ek, -ka, -ko, -ik, -yk, np.
mur – mur -ek „mały mur”
małpa – małp -ka „mała małpa”
wino – win -ko „małe wino”
koń – kon -ik „mały/miły koń”
talerz – talerz -yk „mały talerz”
- Zgrubienia
Tworzą je formanty: -sko, -isko, -ysko, -idło, -ydło, np.
baba – bab -sko „zła baba”
chłop – chłop -isko „zły chłop”
ucho – usz -ysko „duże ucho”
powieść – powieśc -idło „zła powieść”
sztuka – sztucz -ydło „zła sztuka”
- Nazwy miejsc,
w których się coś znajduje, wytwarza lub sprzedaje – tworzą je formanty: -nia, -arnia, -alnia, -ownia, -nik, -nica, np.
cukier – cukier -nia „miejsce, w którym sprzedaje się wyroby z cukru”
kawa – kawi -arnia „miejsce, gdzie można wypić kawę”
przędza – przędz -alnia „fabryka przędzy”
kocioł – kotł -ownia „miejsce, gdzie znajduje się kocioł”
kura – kur -nik „miejsce, gdzie są kury”
- Nazwy wykonawców zawodów
Tworzą je formanty: -nik, -owiec, -arz, -ak, -ista, np.
rola – rol -nik „ten, kto pracuje na roli”
stocznia – stoczni -owiec „ten, kto pracuje w stoczni”
czapka – czapk -arz „ten, kto szyje czapki”
ryba – ryb -ak „ten, kto łowi ryby”
- Nazwy mieszkańców
miast, wsi, osiedli, regionów, krajów – tworzą je formanty: -ak, -anin, -ik, -czyk, -ańczyk, -ec, -in, np.
Śląsk – Śląz -ak „mieszkaniec Śląska”
Głogów – głogowi -anin „mieszkaniec Głogowa”
Anglia – Angl -ik „mieszkaniec Anglii”
Chiny – Chiń -czyk „mieszkaniec Chin”
Afryka – Afryk -ańczyk „mieszkaniec Afryki”Uwaga!
Nazwy mieszkańców państw i regionów piszemy wielką literą,
nazwy mieszkańców miast, wsi i osiedli – małą literą.
- Nazwy żeńskie od męskich
– tworzą je formanty: -ka, -ica, -nica, -owa, -yni, np.
kot – kot -ka „samica kota”
słoń – słon -ica „samica słonia”
uczeń – uczen -nica „dziewczyna uczeń”
wójt –wójt -owa „żona wójta”
mistrz – mistrz -yni „kobieta mistrz”
Wśród rzeczowników odczasownikowych wyróżniamy następujące kategorie znaczeniowe:
- Nazwy wykonawców czynności
– tworzą je formanty: -acz, -arz, -ak, -ca, -nik, -iciel, -ec, np.
grać – gr -acz „ten, kto gra”
pisać – pis -arz „ten, kto pisze”
śpiewać – śpiew -ak „ten, kto śpiewa”
kierować – kierow -ca „ten, kto kieruje”
- Nazwy narzędzi
– tworzą je formanty: -ak, -acz, -aczka, -nik, -anik, -arka, -ałka, np.
pisać – pis -ak „to, czym się pisze”
rozpylać – rozpyl -acz „to, czym się rozpyla”
kopać – kop -aczka „to, czym się kopie”
palić – pal -nik „to, czym/na czym się pali”
rozpuszczać – rozpuszcz -alnik „to, czym/w czym się rozpuszcza”
- Nazwy miejsc,
w których się coś robi – tworzą je formanty: -nia, -arnia, -alnia, -isko, np.
pracować – pracow -nia „miejsce, gdzie się pracuje”
prać – pral -nia „miejsce, gdzie się pracuje”
palić – pal -arnia „miejsce, gdzie się pali”
kopać – kop -alnia „miejsce, gdzie się kopie”
wysypywać – wysyp -isko „miejsce, gdzie się wysypuje (śmieci)”
Wśród rzeczowników odprzymiotnikowych wyróżniamy następujące kategorie znaczeniowe:
- Nazwy nosicieli cech
– tworzą je formanty: -ec, -ek, -ka, -ak, -ik, -as, -us, np.
mądry – mędrz -ec „ten, kto jest mądry”
skąpy – skąpie -ec „ten, kto jest skąpy”
śmiały – śmiał -ek „ten, kto jest śmiały”
młody – młodz -ik „ten, kto jest młody”
- Nazwy cech
– tworzą je formanty: -ość, -ota, -Ø, np.
stary – star -ość „cecha człowieka, który jest stary”
głupi – głup -ota „cecha człowieka, który jest głupi”
zielony – zieleń -Ø „cecha czegoś, co jest zielone”
Zobacz: