Co o nim wiemy?
Jim to tytułowy bohater powieści Josepha Conrada Lord Jim (1900 r.). Urodził się w Essex jako jeden z pięciu synów pastora. To ważne – już z domu wyniósł przeświadczenie o istnieniu niezmiennych wartości. Jim pragnął zostać marynarzem, trafił więc na „statek szkolny do oficerów marynarki handlowej” i szybko zdobył patent oficerski. Tragiczny okazał się rejs Jima na statku Patna, który przewoził 800 malajskich pielgrzymów. W chwili zagrożenia, gdy wydawało się, że okręt zatonie, razem z innymi członkami załogi skoczył do szalupy, pozostawiając nieświadomych pasażerów na pastwę losu. Patna jednak nie zatonęła, a spośród tych, co uciekli, jedynie Jim stanął przed sądem.
Później długo pokutował za ucieczkę z „Patny”. Stracił patent oficerski i musiał znaleźć inne zajęcie. Dzięki pomocy Marlowa pracował w wielu miejscach – każde zajęcie opuszczał, gdy tylko ktoś wspomniał o losie Patny. Tak odszedł z łuszczarni ryżu czy od dostawców okrętowych Egströma i Blake’a. W końcu Marlow poprosił o pomoc kupca i zbieracza motyli Steina. Ten wysłał Jima do Patusanu.
Na tej egzotycznej wyspie bohater odnalazł swoje miejsce. Z odwagą walczył o przywrócenie porządku i sprawiedliwości; na czele Bugisów zdobył wzgórze szeryfa Alego. Wzięci w obronę tubylcy pokochali go i nazwali tuanem – lordem. Jim zyskał szacunek władcy wyspy – Doramina, przyjaźń jego syna Daina Warisa. Znalazł też miłość: swoją ukochaną nazywał Klejnotem. Wszystko to jednak stracił, gdy na Patusan trafiła grupa bandytów z Brownem na czele. Jim mógł pokonać napastników, jednak chciał im dać szansę – poręczył za białych. Ci jednak zdradzili i napadli na Patusańczyków. W walce zginął Dain Waris. Jim mógł ocalić życie, uciekając, ale oznaczałoby to utratę honoru. Wybrał śmierć z ręki zrozpaczonego Doramina.
Jak oceniać najważniejszą, dyskusyjną decyzję Jima?
Dwie decyzje wpłynęły w największym stopniu na losy tego bohatera: skok z „Patny” i wypuszczenie białych bandytów. Ta pierwsza wynikała raczej z instynktu samozachowawczego: Jim próbował ją jakoś tłumaczyć – zaskoczeniem („Zawsze zdarza się to, czego człowiek nie oczekuje”), pragnieniem spokoju (bał się paniki na statku). Inaczej było w przypadku Browna i jego kompanów. Jim zaufał im – uznał, że ludzie popełniają czasem błędy, ale należy dać im szansę. Doświadczył tego na własnej skórze. Jim był pewien, że podejmuje słuszną decyzję, widział w tym także dobro Bugisów (pokój!). Wypuszczenie Browna przyniosło jednak tragiczne skutki. Ta decyzja Jima wydawać się może lekkomyślna, a sam bohater łatwowierny, wręcz naiwny. Trzeba jednak pamiętać, że wynika ona z wartości, jakie były ważne dla Jima. Wierzył w braterstwo i honor – dlatego wypuścił Browna. Nie mógł postąpić inaczej! Nie mógł też uciec, gdy okazało się, że popełnił straszny błąd. Konsekwencją wyznawanych przez Jima wartości jest i to, że uznał swoją odpowiedzialność za śmierć Daina Warisa.
Na czym polegał problem Jima?
Tragizm tego bohatera ma przyczynę w rozdarciu między ideałem, marzeniami a rzeczywistością. Jego wizje świata – i siebie samego – są odległe od prawdy. Jim czuł się „niezłomny jak bohater z książki”, marzył o wielkich czynach. Pierwsze rozczarowanie przyszło już na statku szkoleniowym: zbyt długo wahał się i w końcu nie skoczył na pomoc rozbitkom. Jim nie zna samego siebie. Wyobraża sobie jakiś ideał, nie biorąc pod uwagę np. nieuświadomionych instynktów, które też na niego wpływają. W ten sposób jego czyny są nieprzewidywalne także dla niego samego. Problemem Jima jest też jego bezkompromisowość. Nie uznaje żadnych okoliczności łagodzących, nie umie sobie wybaczyć chwili słabości, gdy skoczył z Patny. Sam może próbowałby to jakoś wytłumaczyć, ale skoro inni uznali go za tchórza, czuje wstyd. To determinuje całe jego życie, bo Jim wszystkimi czynami próbuje udowodnić, że jest człowiekiem honoru. Hipermoralność sprawia, że bohater ostrzej ocenia siebie, niż oceniają go inni.
Jaki to typ bohatera?
- Bohater tajemniczy – wiemy o nim niewiele. Jest tajemnicą i dla innych, i dla siebie samego. Można jednak powiedzieć, że „był jednym z nas”, bo jego moralne rozterki są czytelne dla każdego człowieka.
- Romantyk – idealista – Jim ma wiele romantycznych cech: jest bohaterem tragicznym i tajemniczym, marzycielem, przeżywa wewnętrzne rozterki i ból istnienia. Idealizuje świat, szuka jakichś prawd absolutnych, ale też dostrzega przepaść między ideałem a rzeczywistością.
- Bohater tragiczny – przeżywa rozczarowanie kształtem świata, musi dokonywać trudnych wyborów i ponosić ich konsekwencje; podstawą jego decyzji jest heroiczne przeświadczenie, że „tak trzeba”; ponosi życiową klęskę.
Jak – posługując się swoim bohaterem – Conrad dowodzi teorii moralnych?
W swoich rozważaniach nad etyką Conrad odrzuca relatywizm (pogląd, zgodnie z którym wartości takie jak dobro i zło czy prawda i fałsz – sa względne). Jego zdaniem istnieją niezmienne wartości, pewne stałe zasady, które decydują o naszym człowieczeństwie. Nie wywodzi ich z religii, lecz z wielowiekowej tradycji. Jeśli się ich wyrzekniemy, nie usprawiedliwią tego żadne okoliczności: „Honor! To, to jest rzeczywiste, to, to naprawdę istnieje. A co życie jest warte… jeśli […] honor jest stracony?”.
Pisarz odrzuca także determinizm psychologiczny (pogląd, zgodnie z którym każde działanie człowieka uwarunkowane jest przez jego psychikę). W ocenie ludzkich czynów nie można brać pod uwagę uczuć i poglądów człowieka, bo każdy z nas ma skłonność do usprawiedliwiania siebie: „Człowiek urodził się tchórzem, w tym cała trudność […]”. A cóż z tego, że ktoś miał dobre intencje i piękne ideały, jeśli zrobił coś złego?
Etyka conradowska jest bezkompromisowa i przez to szczególnie trudna. To połączenie zasad rycerskich, stoickich i purytańskich. Pisarz wymaga od człowieka pokonywania słabości i pokus, dążenia do ideału. Zdaniem Jima „wszystko polega na tym, żeby człowiek był w pogotowiu”. On sam nie był – i całe życie tego żałował.
Do jakich prac pisemnych przyda się postać Lorda Jima?
Życiowe błędy, wina, kara i odkupienie, odpowiedzialność za swoje czyny.
Przykład tematu:
- Niewłaściwe wybory, fałszywe kroki, błędy. Oceń, jakie były ich konsekwencje w biografii wybranych bohaterów literackich.
Wartości: honor, odwaga, wierność swoim zasadom nawet w trudnych warunkach, poświęcenie.
Przykłady tematów:
- „Człowiek nie wybiera sytuacji, ale musi jej sprostać.” Rozwiń myśl Andrzeja Szczypiorskiego, analizując postawy wybranych bohaterów literackich.
- Odczytaj i skomentuj sens myśli Josepha Conrada: „Człowiek musi wierzyć w parę prostych pojęć, jeśli chce żyć przyzwoicie”. Rozwijając temat, odnieś się do losów wybranych bohaterów literackich.
- Trud wierności sobie. Rozważania o postawach wybranych bohaterów literackich.
- Przyjmując punkt widzenia wybranych bohaterów literackich, odpowiedz na pytanie: „Cóż jest prócz sławy co warte?”.
Samotność, bezdomność, tułaczka – Jim długo nie ma przyjaciół ani własnego miejsca na ziemi; miłość i ludzki szacunek odnajduje dopiero w Patusanie.
Przykład tematu:
- Jest taki czas i są takie miejsca, w których człowiek czuje się szczęśliwy. Rozważ tę myśl, odwołując się do znanych Ci dzieł literackich i filmowych.
Poszukiwanie prawdy o sobie samym, złożoność ludzkiej psychiki, nieprzewidywalność człowieka, indywidualizm.
Przykład tematu:
- Indywidualizm – wyraz dumy i wielkości człowieka, przejaw jego pychy, manifestacja inności… Oceń postawy wybranych bohaterów literackich, których nazwałbyś indywidualistami.
Idealizm, romantyzm, marzycielstwo.
Przykłady tematów:
- „Tak by nam się serce śmiało do ogromnych, wielkich rzeczy. A tu pospolitość skrzeczy…”. Słowa Stanisława Wyspiańskiego wykorzystaj jako inspirację do rozważań na temat tych bohaterów literackich, którzy boleśnie doświadczyli rozdźwięku między marzeniami a rzeczywistości.
- „Trzeba śnić cierpliwie w nadziei, że treść się dopełni” (Zbigniew Herbert). Odwołując się do przykładów z literatury, dokonaj prezentacji i sformułuj sąd o marzycielach, ich walce duchowej i posłannictwie.
Z jakimi bohaterami można zestawiać Jima?
Podobni do Jima:
- inni ludzie morza (żeglarze, marynarze, podróżnicy): mitologiczni Jazon, Eneasz, Odyseusz, Robinson Crusoe z powieści Daniela Defoe;
- romantycy: Konrad z III cz. Dziadów, Kordian z dramatu Słowackiego, hrabia Henryk (Nie-Boska komedia);
- idealiści: mitologiczny Ikar i Prometeusz, Hamlet, Don Kichot, bohaterowie romantyczni, Wokulski, Ochocki i Rzecki z Lalki, Stasia Bozowska (Siłaczka), Tomasz Judym (Ludzie bezdomni), doktor Rieux (Dżuma);
- ludzie honoru, bohaterowie wierni swoim zasadom w ekstremalnych sytuacjach: Roland (Pieśń o Rolandzie), Robert Jordan (Komu bije dzwon Hemingwaya), młodzi powstańcy (Kolumbowie, rocznik dwudziesty Bratnego), doktor Rieux (Dżuma) – porównaj także z odpowiedzią na następne pytanie;
- bohaterowie tragiczni: Antygona i Kreon z tragedii Sofoklesa, Tomasz Judym, Konrad Wallenrod, Kordian, młodzi ludzie z pokolenia Kolumbów.
Bohaterowie kontrastowo różni w stosunku do Lorda Jima:
- ludzie prymitywni, pozbawieni zasad i honoru: Brown z Lorda Jima, Starski z Lalki, Tartuffe ze Skąpca, Dulska z Moralności pani Dulskiej, Łużyn ze Zbrodni i kary, Edek z Tanga;
- konformiści rezygnujący z trudnych zasad moralnych w imię wygody czy kariery: Paweł Obarecki (Siłaczka), Zenon Ziembiewicz (Granica), Eugeniusz de Rastignac (Ojciec Goriot), Julian Sorel (Czerwone i czarne);
- ci, którzy nie chcą ponosić odpowiedzialności za własne czyny: marynarze, którzy uciekli z „Patny” i nie stawili się na proces, Zenon Ziembiewicz, Makbet, Cottard (Dżuma).
Co sądzić i pisać o Jimie?
Sam Conrad nie narzuca z góry, jak oceniać Jima. Człowieka uważa za tajemnicę – i tę tajemnicę pozostawia czytelnikowi. Ciekawy kształt narracji także prowadzi do wniosku, że człowieka nie można do końca poznać. Conrad łączy subiektywne opinie – o losach Jima mówią Marlow, Stein, marynarze, narrator odautorski… Głos czytelnika może być tu kolejnym. Nie tylko dlatego nie jest łatwo ocenić Jima. „Niech przeżyją coś podobnego, zanim zaczną mnie sądzić. Niech przejdą przez to i zachowają się lepiej ode mnie”. Każdy z nas powinien się zastanowić, co zrobiłby, gdyby znalazł się w podobnej sytuacji. Czy Jima można potępić?
Późniejsza nieugiętość i bezkompromisowość tego bohatera budzą szacunek, ale też z ich powodu ludzie nie rozumieją postępowania bohatera. Dla wielu był po prostu durniem, który bez powodu rzuca dobrą pracę. Jim był zbyt ufny i zbyt naiwny. Można go uznać za człowieka silnego (znoszącego trud wierności sobie), ale równie dobrze za słabego – łatwo go skrzywdzić, oszukać.
Czy jest człowiekiem dojrzałym?
- Tak – ma swój kodeks moralny, wie, co jest w życiu ważne.
- Nie – wciąż stara się sprawdzać sam siebie, jest przesadnie ambitny, na jego ocenę samego siebie w ogromnym stopniu wpływa opinia otoczenia.
Złożona osobowość tego bohatera nie pozwala ocenić go jednoznacznie.
Dlaczego Lord Jim jest tak ważnym bohaterem w literaturze światowej?
Lord Jim należy do najważniejszych postaci literatury XX wieku. Utwór ten zapowiada problemy chętnie podejmowane przez literaturę współczesną. Należą do nich m.in. analiza ludzkiej psychiki, szukanie prawdy o człowieku przy założeniu, że jest on istotą niepoznawalną. Rozterki Jima są zapowiedzią egzystencjalizmu. Conrad pokazuje człowieka w podobny sposób jak później Camus czy Sartre: uwikłanego w świat, wolnego, ale zmuszonego do trudnych wyborów i ponoszenia odpowiedzialności. Wiek XX często stawiał ludzi w sytuacjach zagrożenia – w tym stuleciu ludzie doświadczyli dwóch wojen światowych, totalitaryzmów… Z bohaterem Conrada wielu mogło się utożsamiać (walczyć z okupantem czy ocalić życie? zrobić karierę czy być uczciwym człowiekiem?). Jim przypomina o zasadach moralnych, które dawno już zostały ośmieszone lub odrzucone, a tymczasem wciąż są ważne: o honorze, poczuciu obowiązku, odpowiedzialności.
Jakie ważne wypowiedzi o Jimie możesz przytoczyć?
a. Jim o sobie:
- „Dopiero gdy się wszyscy cofną ze strachu, wówczas – czuł to niezbicie – on jeden potrafi zachować się jak należy wobec czczych gróźb wiatru i morza”;
- „Mogłem skoczyć, ale uciekać nie będę”;
- „Teraz pan rozumie, dlaczego ja, mimo wszystko… dlaczego nie odebrałem sobie życia. Nie chciałem stchórzyć przed tym, co zrobiłem”.
b. Inni o Jimie:
- „On jest romantykiem, tak, romantykiem […]. A to bardzo źle… bardzo źle… Ale i bardzo dobrze – dodał” (Stein);
- „Nie twierdzę, że go rozumiałem. […] W ogóle trudno mi go było rozgryźć” (Marlow);
- „Pochodził z dobrego gniazda – był jednym z nas. Przedstawiał tu cały pokrewny mu rodzaj […] ludzi, których istnienie opiera się po prostu na uczciwej wierze i instynktownej odwadze” (Marlow);
- „Odchodzi od żywej kobiety, aby zawrzeć bezlitosne śluby z mglistym ideałem postępowania” (narrator).
Zobacz:
Na czym polegał problem Lorda Jima – tytułowego bohatera powieści Conrada?
Które cechy kompozycyjne Lorda Jima uważasz za szczególnie ciekawe?