Uniwersalne problemy człowieka i różne sytuacje życiowe.

Komentarz:

To zagadnienie wydaje się dość podobne do poprzedniego, ale tak naprawdę jest szersze. Chodzi tu o tematy, które wskazują na jakieś bardziej lub mniej konkretne sytuacje życiowe i związane z nimi sposoby (czasem – wzorce) ludzkich zachowań. Czyli – oprócz zespołu wartości, którymi kieruje się człowiek, staje on przed jakimś problemem, który musi rozwiązać; albo – musi dokonać zmiany w wyznawanym przez siebie dekalogu itp.

Uniwersalne problemy – najważniejsze utwory literackie

• Historia Adama i Ewy,
• mit o Syzyfie,
• fraszka O żywocie ludzkim i Treny Jana Kochanowskiego,
• Makbet Williama Szekspira,
• Życie jest snem Pedra Calderona de la Barca,
• Lalka Bolesława Prusa,
• Ferdydurke Witolda Gombrowicza,
• Dżuma i Obcy Alberta Camusa,
• Traktat moralny Czesława Miłosza,
• Tango Sławomira Mrożka.

Obraz
Smutek (Sorrow) van Gogha – studium siedzącej kobiety, niemłodej, o zniszczonym ciele. Siedzi skulona i załamana; trudno o bardziej adekwatny tytuł. Modelką była prawdopodobnie ­Krystyna, towarzyszka życia artysty.

 

Konkretne sformułowania tematu:

1.
Rozstanie bliskich sobie osób ukazane w literaturze. Przedstaw funkcjonowanie tego motywu w wybranych utworach różnych epok.

Rozstanie jest często ukazywane w różnych tekstach kultury – to na pewno zjawisko wpisane w ludzką codzienność. Czy są jakieś wzorce kultury, zależne np. od epoki, które określają typ rozstania? I tak, i nie – dla epok dawniejszych charakterystyczne były rozstania np. z powodów nierówności społecznej kochanków. Najczęściej związane były one jeszcze z dodatkowymi czynnikami – wyznawanym przez bohaterów systemem wartości, prawami społecznymi czy prostym faktem posiadania przez jedną ze stron męża lub żony. Już w najdawniejszych tekstach znajdujemy takie przykłady – średniowiecze: Tristan i Izolda – po wielu trudach, próbach bycia razem, mimo łączącej ich niewątpliwie miłości, kochankowie decydują się na rozstanie i osobne życie. Ta decyzja przysparza im dodatkowych problemów i dylematów moralnych i właściwie dla nikogo z czworga zainteresowanych (tzn. króla Marka, obu Izold i Tristana) nie jest dobra. Mimo ostatecznego wydawałoby się i pełnego rozstania na ziemi – kochankowie łączą się ze sobą po śmierci, co symbolizuje krzak wyrastający co noc na ich grobach i oplątujący groby te gałęziami.

Słynne, chociaż mało zrozumiałe, jest rozstanie Joasi i Tomasza Judyma z Ludzi bezdomnych. Joasia wydaje się idealną partnerką dla Judyma – jest dobra, uczciwa, pracowita, no a najważniejsze, że wyznaje te same ideały co Judym – jednak mimo to ten uznaje, że muszą się rozstać.

2.
Indywidualizm – wyraz dumy i wielkości człowieka, przejaw jego pychy, manifestacja inności… Oceń postawy wybranych bohaterów literackich, których nazwałbyś indywidualistami.

Czy człowiek powinien zachowywać się tak jak wszyscy, czy też starać się żyć inaczej? Który sposób życia jest lepszy, dlaczego? W literaturze dawniejszej zdecydowanie lansowane są pewne wzorce, które należy naśladować; najlepiej pokazać to na ­przykładzie średniowiecza – właściwie cała sztuka miała wówczas charakter dydaktyczny i starała się ukazywać pewne postawy ludzkie jako typowe i godne naśladowania: schemat rycerza, świętego, dobrego władcy. Przykład św. Aleksego dobrze pokazuje, że indywidualizm to nie to samo co samotność – Aleksy decyduje się na życie samotne, ale – powtórzmy – realizowane wedle pewnego schematu, zatem indywidualistą nie jest. Historycznie rzecz ujmując, stwierdzić można, że następny okres w dziejach kultury, odrodzenie, to programowy rozkwit indywidualizmu – modne stało się pisanie o sobie, podkreślanie niezwykłości pojedynczego człowieka itp. Pisząc o indywidualizmie w czasach odrodzenia, należałoby się odwoływać do tekstów poetyckich, a w temacie każą oceniać postawy bohaterów literackich, zatem lepiej sięgnąć do prozy lub dramatu.

Epoką, która bardzo silnie akcentowała indywidualizm, był przede wszystkim romantyzm; wytworzył on nowy typ bohatera – bohater romantyczny to wielki indywidualista, człowiek skłócony z sobą i społeczeństwem, osobnik tajemniczy i nieumiejący znaleźć sobie miejsca w życiu – Giaur, Gustaw-Konrad, Kordian.

Bohater romantyczny ma kilka swoich odmian: bohater bajroniczny to tajemniczy, skłócony ze światem buntownik; bohater werterowski – to także wielki indywidualista, ale przede wszystkim – nieszczęśliwy kochanek.

3.
Niewłaściwe wybory, fałszywe kroki, błędy. Oceń, jakie były ich konsekwencje w biografii wybranych bohaterów literackich.

Warto by się zastanowić, co to znaczy „wybór niewłaściwy”? Z czyjego punktu widzenia – niewłaściwy? Skąd wiemy, że niewłaściwy? Dlaczego? Bardzo trudno jest czyjś wybór ocenić, stwierdzić, że był błędny – życie jest różnorodne, bogate i często to, co uznaliśmy za błąd, po jakimś czasie może okazać się drogą ku czemuś właściwemu.

W pracy można by na to zagadnienie spojrzeć z dwóch perspektyw:

• pierwsza – odwołać się do bohaterów, którzy sami stwierdzili, że popełnili błędy, i pokazać ich rozterki z tym związane;
• druga – odwołać się do takich postaci, które dokonały jakiegoś wyboru i samemu dokonać oceny tego wyboru jako niewłaściwego.

Pierwsza perspektywa:
Wydaje się, że znajdziemy tu mniej przykładów. Jim z powieści Conrada zadręcza się swym niefortunnym skokiem; choć wydaje się, że mu wybaczono, choć nikt specjalnie nie pamięta o tamtym zdarzeniu, bohater nie umie sam sobie wybaczyć. Czytelnicy powieści mogą oceniać wybór Jima na wiele sposobów, ale rzadko kto zgodziłby się z uznaniem, że był to tak katastrofalny błąd. Innego rodzaju dylematy przeżywa Emma Bovary, która o swoim małżeństwie mówi: widać się pomyliłam. I niewątpliwie tak – jej małżeństwo nie jest udane. Ale od stwierdzenia niewłaściwego kroku, ważniejsze wydaje się to, co Emma z wiedzą na temat tego błędu robi – wydaje się, że po prostu… wchodząc w oba romanse, popełnia następne błędy; druga sprawa, czy miała tak naprawdę inne wyjście – w tamtych czasach rozwód wymagał przecież niezwykłej odwagi, a zaakceptować swoje nieudane życie było jej bardzo trudno. Skoro o kobietach mowa, to wspomnijmy o Marcie z Nad Niemnem – mocno żałuje ona błędu, jaki popełniła w młodości, odrzucając oświadczyny człowieka, którego kochała, a z którym bała się trudów ­codziennego życia. W staropanieństwie Marta gorzko żałuje, że przestraszyła się ciężkiej pracy, jaka czekała ją u boku Anzelma, bo uświadamia sobie, że w zamian – byłaby szczęśliwa.

Druga perspektywa:
Tu przykładów będzie wiele, zależnie od naszej ochoty – zasadniczo możemy pisać o każdym bohaterze, który dokonuje jakichś wyborów: Werter, Makbet, Orgon, Wokulski, Judym, Raskolnikow, Baryka – przeróżni bohaterowie, przeróżne ich wybory, które – także przeróżnie – mamy prawo oceniać. Trudno mieć wątpliwości co do fałszywości kroków dokonywanych przez Makbeta czy Raskolnikowa – ich konsekwencje są straszliwe.

 

Powtórka

Człowiek w sytuacji granicznej

Zmagania człowieka z samym sobą i z absurdalnym (a zarazem okrutnym) światem, ukazywanie go w sytuacji ekstremalnej upodobali sobie egzystencjaliści. W takiej właśnie sytuacji znaleźli się doktor Rieux, Tarrou i inni bohaterowie Dżumy Alberta Camusa. Dokonywane wybory, zaangażowanie i heroiczna walka pozwalają uratować godność. Wolna wola, możliwość dokonywania wyborów – paradoksalnie – jest dla człowieka… nieszczęściem i źródłem rozterek. Tak twierdzi uznawany za prekursora egzystencjalizmu Sřren Kierkegaard – zawsze możemy wybrać coś innego, może ten niedokonany wybór okazałby się lepszy? W sytuacji granicznej znajduje się także bohater innego utworu Camusa pt. Obcy. Napiętnowany, odepchnięty przez społeczeństwo, sprawia wrażenie zdezorientowanego.

Bohater w sytuacji tragicznej. Czym jest tragizm

To wybór, przed którym staje Antygona – tytułowa bohaterka tragedii Sofoklesa – gdy nie pochowa brata, będą ją dręczyły wyrzuty sumienia. Gdy pogrzebie Polinejkesa – musi się liczyć z gniewem Kreona czy nawet utratą życia. W sytuacji bez wyjścia jest także Kreon – który nie może złamać własnego rozkazu – kto odważy się pochować zdrajcę (za którego został uznany brat Antygony), straci życie. Z drugiej strony – Antygona jest jego krewną i narzeczoną jego syna.

Poczucie braku wpływu na własne losy

Człowiek czuje się jak marionetka odgrywająca rolę w sztuce reżyserowanej przez kapryśnego szaleńca. „Świat jest teatrem, aktorami ludzie, którzy kolejno wchodzą i znikają” – cytat pochodzi ze sztuki Williama Szekspira pt. Jak wam się podoba. Sam mistrz ze Stradfordu często wykorzystywał „sztuczkę” teatru w teatrze – m.in. w Hamlecie, Jak wam się podoba, Poskromieniu złośnicy. Topos teatru świata wykorzystuje także Kochanowski w swoich fraszkach, np. we fraszce O żywocie ludzkim.

Gdy trzeba zaczynać od nowa

Egzystencjaliści twierdzili, że zawsze zaczyna się życie od nowa.
Taka sytuacja dość wyraźnie rysuje się w Trenach Jana Kochanowskiego – wyznawana filozofia, wartości, które uznawał, okazują się złudne i poeta nie znajduje już w nich oparcia. Czas szukać nowych, modyfikować stare, dokonywać przewartościowań.
Z takimi sytuacjami dość dobrze radził sobie Vautrin, jeden z bohaterów Ojca Goriot Honoriusza Balzaka. Pojawia się on w kolejnych powieściach wielkiego cyklu Komedii ludzkiej i radzi sobie znakomicie zarówno jako ksiądz, jak i współpracownik policji, specjalista od spraw zbrodni. Potrafi przystosować się chyba do każdych warunków. Sekretem tych umiejętności jest jego doskonała znajomość życia, mądrość, dar obserwacji i błyskawicznego wyciągania wniosków.

Niewolnik własnych namiętności

To, oczywiście, wielkie tragedie Williama Szekspira, np. Makbet oraz Romeo i Julia, a także Balladyna Juliusza Słowackiego. Przykładem może być także Jagna z Chłopów Władysława Stanisława Reymonta.

W pętach konwenansów

Tragiczne dzieje miłości Jacka Soplicy i Ewy Horeszkówny – bohaterów Pana Tadeusza Adama Mickiewicza – ojciec nie zezwala na ślub pięknej jedynaczki z niezamożnym awanturnikiem i sam wybiera dla niej męża ze znakomitego rodu. Takich przykładów znajdziemy w literaturze mnóstwo – jak choćby niespełniona miłość Marty Korczyńskiej i Anzelma Bohatyrowicza, schłopiałego szlachcica. Swego miejsca w społeczeństwie nie potrafi także znaleźć Wokulski. Najbardziej wyrazistym przykładem zniewolenia przez konwenans jest chyba sytuacja bohatera Ferdydurke Witolda Gombrowicza – rozpaczliwe próby Józia uwolnienia się od narzucanych mu ról, także poprzez wybieranie nowych.

 

Pojęcia do zapamiętania

Topos teatru świata
To bardzo stary, wywodzący się jeszcze z antyku topos. Platon zakładał, że świat został stworzony przez Demiurga, który każdemu wyznaczył w nim jakąś rolę. Po odegraniu jej człowiek schodzi ze sceny życia, czyli umiera. Oczywiście, że niektórym przypadnie zagrać mały epizod, inni będą pełnili role statystów, ktoś inny jeszcze dostanie całkiem niezły monolog. Chodzi o to, że aż do momentu zejścia ze sceny nie znamy swej roli. Przed wejściem na scenę nie ma prób czytanych. W teatrze świata nie ma też suflerów.

Egzystencjalizm
Jeden z najbardziej znaczących ruchów ­intelektualnych, filozoficznych i literackich XX w. Jego reprezentantami są wybitni literaci ­i filozofowie:

• Sartre, Camus, ­
• Heidegger,
• Jaspers.

Nurt pesymistyczny, nieodbierający jednak nadziei.
Jego główne hasła to: człowiek jest wrzucony w istnienie, nieprzygotowany do życia i samym faktem, że żyje, zszokowany. Nie ma możliwości wyboru kluczowych dla jego przyszłego losu spraw, takich jak data i miejsce urodzenia i śmierci. Jego „obowiązkiem” jest ­heroiczna walka z absurdem istnienia.
Zdobył olbrzymią popularność, zwłaszcza wśród młodzieży i intelektualistów, a i dziś wielu zgodziłoby się z tezami Sartre’a czy Heideggera.