„Powieść to zwierciadło, w którym przeglądają się idący gościńcem” – przedstaw realizm jako dominującą tendencję w literaturze drugiej połowy XIX wieku.

Naśladowanie rzeczywistości to jedno z podstawowych założeń sztuki czasu pozytywizmu. Obserwować, analizować, nie upiększać, nie fantazjować – powieść lub obraz powinny być, według realistów, wiernym, fotograficznym wręcz odbiciem świata. Warto zastanowić się nad tym, czy realizm był sztuką, czy może tylko (choć zazwyczaj dobrze uprawianym) rzemiosłem.

Analiza tematu:

Cytowane w temacie wypracowania słynne zdanie Stendhala jest często uznawane za sztandarowe hasło realizmu. Interpretując słowa autora Czerwonego i czarnego, zastanów się nad zadaniami, jakie – według Ciebie – należy stawiać przed literaturą. Czy powinna ona być nieskrępowanym wybuchem fantazji, czy może wiernym i rzetelnym portretem, nawet smutnej i nieciekawej, rzeczywis­tości?

Przydatne sformułowania:

  • Realizm – jako nurt literacki, chcący jak najwierniej opisać rzeczywistość – jest próbą dotarcia do prawdy o człowieku i świecie.
  • Nie zapominajmy, że powieści realistyczne służyły też rozrywce – ich autorów możemy nazywać raczej świetnymi rzemieślnikami słowa niż artystami.

Propozycje wstępu:

1.
Zacznij od definicji terminu „realizm”. Znaczy on po prostu „rzeczywisty” (od łac. realis). Warto zwrócić uwagę, że w połowie XIX wieku był on nacechowany pejoratywnie: oznaczał skłonność do tematów płaskich, banalnych, przyziemnych. Dopiero później stał się pojęciem określającym jeden z najważniejszych nurtów literatury XIX wieku. Zwróć uwagę na związek zachodzący między pisarską metodą realistów a filozofią pozytywistyczną. Pisarz realista przypomina często filozofa – pozytywistę, tak samo rzetelnie i dogłębnie bada rzeczywistość, obserwuje, mierzy, waży, analizuje i wyciąga wnioski.

2.
Spróbuj zacząć od porównania realizmu z naturalizmem. To dwa główne i współwystępujące nurty literatury XIX-wiecznej, które często – mylnie – wrzuca się do jednego worka. A różnica między tymi dwoma prądami jest zasadnicza! Mówiąc krótko i nieco upraszczając: każdy naturalista jest po trosze realistą, natomiast nie każdy realista musi być naturalistą. Oto krótka lista różnic: naturalista analizuje rzeczywistość tylko w „kawałku”, realista stara się rozpatrywać ją w całości. Człowiek jest dla naturalisty tylko istotą biologiczną żyjącą w stadzie (społeczeństwie), realista pragnie również pokazać jego życie wewnętrzne. Zachowania ludzkie naturalista przedstawia z naukowym obiektywizmem, nie wartościując, realista też zostawia osąd czytelnikowi, jednakże dbając o to, aby ten wiedział, co jest dobre, a co złe.

Propozycje rozwinięcia:

1.
We wstępie powiedziałeś już, czym jest realizm, czas napisać, czym jest powieść realistyczna. Zwróć uwagę na to, jak wiele zawdzięcza on pojawieniu się nowej, mieszczańskiej grupy czytelniczej. Bankier, kupiec, przedsiębiorca, urzędnik oczekiwali, że literatura będzie opisywała świat oczyma prostego człowieka. Dlatego bohaterowie powieści realistycznych są typowymi przedstawicielami ówczesnego społeczeństwa, żyją tak, jak nakazują im prawa ich klasy. Pisarz musiał dbać o motywację psychologiczną i socjologiczną postaci, pokazywał ludzi jako byty indywidualne, leczy uzależnione od praw rządzących społeczeństwem. Taka „motywacja” widoczna jest na przykład u Juliana Sorela, bohatera Czerwonego i czarnego Stendhala. Warto pamiętać, że Stendhal bardzo dbał o pogłębienie wizerunku psychologicznego postaci.

Drugim, niezwykle ważnym elementem powieści realistycznej jest zasada prawdopodobieństwa – w świecie przedstawionym wszystko musi być powiązane łańcuchem przyczyn i skutków. Filozoficzną podstawę tej zasady znajdziesz w determinizmie. Warto abyś zwrócił także uwagę na osobę narratora w powieści realistycznej. Jest to tak zwany narrator wszechwiedzący, często formułujący bezpośrednie oceny. Podstawą powieści realistycznej są opisy: przyrody, charakterów, wyglądu zewnętrznego ludzi, miast, budynków, zwierząt. Często mówi się, że bohaterem powieści jest miasto – tak jest w przypadku Lalki Bolesława Prusa (Warszawa) i Ojca Goriot Honoriusza Balzaka (Paryż). Wielki kunszt w opisie miasta osiągnął zwłaszcza Prus, portretując Paryż… nigdy w nim nie będąc.

2.
Możesz zastanawiać się dalej nad różnicami i podobieństwami między realizmem i naturalizmem. Warto jednak, abyś znał którąś z powieści Emila Zoli (uznawanego za ojca naturalizmu), na przykład Germinal. Pracę pisarza naturalista traktował niczym naukowe badanie, podobne do pracy chemika lub botanika. Pióro literata niczym skalpel miało ciąć „tkankę społeczną”. Naturalizm możesz nazwać hiperrealiz­mem – czyli realizmem w najbardziej skrajnej postaci. Zola opisywał społeczeństwo jako bezlitosną dla jednostki dżunglę, nie stronił od drastycznych opisów chorób, śmierci, brudu, ubóstwa. Dla naturalisty nie istnieją bowiem tematy nieliterackie! Zastanów się chwilę nad zadaniami, jakie stawiali przed sobą pisarze realistyczni i naturalistyczni. Obu grupom zależało na obiektywnym ukazaniu rzeczywistości i bohaterów uwikłanych w relacje społeczne. Możesz powiedzieć, że w ten sposób pisarze pragnęli pokazać prawdę o świecie i o człowieku. Według realistów nie była ona ukryta głęboko. Aby ją odnaleźć, wystarczyło przyjrzeć się tylko dokładnie codziennemu życiu, dobrze obserwować sprawy małe i wielkie. Realiści i naturaliści różnili się właściwie tylko w metodach pisarskich: naturalista poddawał rzeczywistość szczegółowej analizie, czerpał z niej suche fakty i nie wyciągał żadnych wniosków, realista pragnął syntezy – rozpatrywał świat jako nierozerwalną całość.

Propozycje zakończenia:

1.
Druga połowa XIX wieku to czas tryumfu realizmu. Cała sztuka tego okresu poświęcona była prawdziwemu życiu, bez fantazji, fikcji, abstrakcji. Realizm to chyba jedyna epoka, która zwykłą codzienność potrafiła uczynić fascynującą.

2.
Poświęć parę słów temu, co zostało po realizmie i naturalizmie. Spuścizną po realizmie jest metoda pisarska polegająca na dogłębnym badaniu opisywanej rzeczywistości. A ta metoda jest żywa do dziś. Współcześnie bowiem nawet większość powieści, które trafiają do księgarni jest napisana właśnie w konwencji realistyczne.

 

Ciąg dalszy nastąpi…

Literatura w XIX wieku miała się nieźle, zwłaszcza jeśli chodzi o prozę realistyczną. Przyczynę tego należy upatrywać przede wszystkim w gigantycznym rozwoju rynku wydawnictw prasowych. Wiele powieści było wydawanych w prasie, w odcinkach. Cotygodniowe wydanie gazety było często rozchwytywane (tak było na przykład z Trylogią Sienkiewicza), a czytelnik zaczynał często lekturę czasopisma od przeczytania „odcinka”. Odcinane i zszywane razem fragmenty były formą popularnej książki, dostępnej nawet dla niezamożnych czytelników. Dopiero po zakończeniu druku powieści w gazecie, przychodził czas na jej „normalne” wydanie.

Zobacz:

Realizm – wiadomości wstępne

Co to jest realizm?

Kiedy narodził się realizm?

Realizm – epoka i ponadczasowa metoda twórcza

Rozpoznaj realizm w malarstwie

 

Realizm – życiorys kultury

Bohaterowie literatury realistycznej

Maturalna wiedza o realizmie

Przedstaw Lalkę Bolesława Prusa jako powieść dojrzałego realizmu.