Jaka jest recepta na szczęśliwe życie według Horacego? Odpowiedz na pytanie po lekturze Ody 10 z Księgi II.
Komentarz
Temat wcale nie jest tak łatwy, jak mogłoby się wydawać w pierwszej chwili. Owszem, zrekonstruowanie poglądów Horacego na szczęście nie jest najtrudniejsze, ale to nie wystarczy. Tak sformułowany temat oprócz umiejętności analizy i interpretacji tekstu sprawdza także humanistyczną wiedzę ogólną: znajomość epoki, kultury i literatury starożytnej, gatunków literackich.
Horacy
Oda 10
Żyj, Licyniuszu,(1) spokojniej, tak skoro
Na wielką wodę nie płyń, a gdy burzy
Lękasz się, gdy na morzu niebezpiecznie,
Chroń się zdrad brzegu.
Kto średnią miedzą chadza, ścieżką złotą,
Nie będzie w brudach żył, w zatęchłej mroczy,
Ani się pysznił rzędem kolumn świetnych,
Co kolą w oczy.
Częściej się limba niebotyczna miota
Na wichrze, z większym też podniebne wieże
Walą się trzaskiem, a piorun druzgota
Gór ostre szczyty.
Przezorne serce w uścisku się krzepi
Nadzieją, szczęściu nie ufa tak wiele.
Wie: srogość zimy Bóg zsyła i Bóg ją
Odegnać może.
A skoro źle jest dziś, to nie na wieki
Tak będzie. Kiedyś także Muzę śpiewem
Zbudzi Apollo, nie zawsze okrutnie
Łuk tylko tęży.
Więc gdy ci ciężko żyć, bądź pełen ducha,
Bądź mężny, a gdyć szczęście zajaśnieje,
Nie dmij się pychą, ale ściągaj wzdęte
Żagle i reje.
(1) Licyniusz Murena – przyjaciel Horacego
.
Wyjaśnienie zadania
Uwaga! Temat wcale nie jest tak łatwy, jak mogłoby się wydawać w pierwszej chwili. Owszem, zrekonstruowanie poglądów Horacego na szczęście (na podstawie konkretnego utworu) nie jest najtrudniejsze, ale to nie wystarczy. Tak sformułowany temat oprócz umiejętności analizy i interpretacji tekstu sprawdza Twoją humanistyczną wiedzę ogólną: znajomość epoki, kultury i literatury starożytnej, gatunków literackich. Na pewno dodatkowe punkty zostaną przyznane za wiedzę szczegółową, np. o pochodzeniu czy strukturze pieśni. Przy pisaniu pracy na taki temat nie można pominąć tych wiadomości. Dużym ułatwieniem jest precyzyjnie sformułowany temat odnoszący się do konkretnego fragmentu dzieła.
.
Konspekt
Wstęp
- Skupienie się na ukazaniu Horacego jako przedstawiciela epikureizmu zwanego filozofią szczęścia.
- Pokazanie Horacego jako wyznawcy filozofii stoickiej. Już w pierwszych słowach inwokacji nawiązuje wprost do stoicyzmu: „Żyj, Licyniuszu, spokojniej”. W kilku zdaniach wyjaśnij, na czym polega postawa stoicka.
- Skupienie się na znanej zasadzie złotego środka. Zwrócenie uwagi, że wpływ na stosunek do życia Horacego mają dwie filozofie: epikureizm i stoicyzm. Na ich podstawie osoba mówiąca w wierszu formułuje swoje rady dla przyjaciela. Przekazuje mu zasadę złotego środka. Dotyczy ona wszystkich dziedzin życia. Złoty środek to pigułka, która jeśli jest zażywana wedle ściśle określonej receptury, spowoduje, że możemy wieść szczęśliwe życie. Zauważenie, że wybór formy utworu koresponduje z jego treścią. O przyjemnych rzeczach w życiu człowieka, takich jak szczęście, pisze się pieśni, czyli ody. Napisz, skąd wywodzi się ten gatunek, zauważ, że kiedyś towarzyszyły mu instrumenty muzyczne, np. lira.
Rozwinięcie
- Udowodnienie, że Horacy był przedstawicielem epikureizmu, i wyjaśnienie dokładnie, na czym polega ta filozofia. Epikur głosił, że celem ludzkiego życia jest unikanie bólu. Za cenę braku cierpienia gotów był zrezygnować z radości. Epikureizm docenia dobra doczesne i ucztowanie, ale korzysta z nich z umiarem. Wskaż, jakie jego elementy przejął Horacy. Skup się tylko na fragmentach dotyczących szczęścia i możliwych sposobów na jego osiągnięcie. Zauważ, że już na początku Horacy wymienia spokojne życie. Radzi unikać niebezpieczeństw, które mogłyby okazać się bolesne:
Na wielką wodę nie płyń, a gdy burzy
Lękasz się, gdy na morzu niebezpiecznie,
Chroń się zdrad brzegu.
- Zauważenie, że wiersz jest optymistyczny. Nadawca wypowiedzi poetyckiej ma świadomość tego, że w życiu nie zawsze będzie cicho i bezpiecznie. Natrafimy także na momenty smutne, dramatyczne, nieprzyjemne – takie, których wolelibyśmy nie przeżywać. Jednak i one się zdarzają – pociechą dla Licyniusza (lecz nie tylko dla niego – także dla wszystkich ludzi, wliczając w to współczesnych czytelników) powinien być fakt, że po burzy przychodzi słońce – po złych chwilach nadchodzą lepsze czasy.
- Wskazanie przykładu postawy stoickiej w Odzie. Każdy cytat musi być zanalizowany i zinterpretowany, czyli należy opisać przykłady, jakie podaje Horacy.
- Krótkie scharakteryzowanie założeń filozofii stoickiej:
- Stoicy podkreślali zmienność świata i ludzkiego losu.
- Jedyną trwałą wartością i jednocześnie ocaleniem jest cnota.
- W cnocie upatrywali źródła szczęścia i podkreślali, że może ją osiągnąć tylko mędrzec, który poskramia wszelkie skrajne emocje, takie jak nienawiść, pożądanie, zawiść. Ale nie tylko: także (przykładowo) strach i przyjemność zakłócają ład jego uporządkowanego wnętrza.
- Człowiek cnotliwy powinien starać się zachować obojętność na zmienne koleje losu.
- Stoicy podkreślali także ogromną rolę życzliwości w stosunku do otaczających nas ludzi.
- Ukazanie kontrastu między światem zewnętrznym, pełnym przeciwności, gwałtownych odmian losu, pułapek – zaskakującym i niepewnym, a życiem duchowym (wnętrzem człowieka), które winno być harmonijne, uporządkowane. Ważna jest także przestroga, by nie ufać nadmiernie szczęściu, które w każdej chwili może nas opuścić. Dlatego właśnie nie należy popadać w pychę, gdy przeżywamy akurat jakiś dobry okres w życiu. W każdej chwili fortuna może się odmienić. Gdy w żagle dmie wiatr pychy, statek wcale nie dopłynie bezpiecznie i szczęśliwie do portu…
Zakończenie
- Wypisanie konkretnych rad przytaczanych przez Horacego. Co może pomóc osiągnąć szczęście, a co zdecydowanie przeszkadza? Tu także pamiętaj o wykorzystaniu cytatów.
- Krótka refleksja na temat tego, na ile dziś aktualne są rady antycznego artysty. Jedno nie zmieniło się na pewno. Nadal każdy człowiek dąży do szczęśliwego życia. Ale czy recepta Horacego nie straciła już ważności? Czy możliwe jest spokojne życie w rozpędzonej cywilizacji XXI w.? A może recepta Horacego jest już „przeterminowana”?
- Wyjaśnienie, na czym polegał stosunek Horacego do życia. Zauważ, że główna jego cecha to umiar i rozsądek. Nawet w trudnych czasach nie wolno tracić ducha i nadziei.
Warianty wstępu
Wariant 1
Skup się na ukazaniu Horacego jako przedstawiciela epikureizmu zwanego filozofią szczęścia.
Możesz zacząć od tego, że odę można odczytać jako ówczesny list z dobrymi radami do przyjaciela. Zauważ, że Horacy zwraca się bezpośrednio do konkretnej osoby – Licyniusza, swego przyjaciela.
Już we wstępie możesz napisać kilka zdań na temat struktury utworu. Zauważ, że taki sposób charakterystyczny jest dla liryki inwokacyjnej. Tu możesz wykazać się znajomością epoki i napisać kilka zdań na temat czasów, w jakich żył Horacy, i panujących modach filozoficznych. Wspomnij, że jego również fascynowała filozofia Epikura.
Wariant 2
Pokaż Horacego jako wyznawcę filozofii stoickiej.
Możesz zacząć od informacji na temat biografii Horacego. Zaznacz, że był wykształconym człowiekiem, więc doskonale orientował się w prądach filozoficznych. W swoich utworach zamieszczał refleksje zaczerpnięte z filozofii stoickiej.
Już w pierwszych słowach inwokacji nawiązuje wprost do stoicyzmu: „Żyj, Licyniuszu, spokojniej”. W kilku zdaniach wyjaśnij, na czym polega postawa stoicka. Na koniec zastanów się nad analogią do współczesności. Pomyśl, kto dziś reprezentuje postawę stoicką. Może są to buddyści?
Wariant 3
Skup się w nim na znanej zasadzie złotego środka.
Możesz zacząć od tego, że wpływ na Horacjański stosunek do życia mają dwie filozofie: epikureizm i stoicyzm. Na ich podstawie osoba mówiąca w wierszu formułuje swoje rady dla przyjaciela. Przekazuje mu zasadę złotego środka. Dotyczy ona wszystkich dziedzin życia. Złoty środek to pigułka, która jeśli jest zażywana wedle ściśle określonej receptury, spowoduje, że możemy wieść szczęśliwe życie. Zauważ, że wybór formy utworu koresponduje z jego treścią. O przyjemnych rzeczach w życiu człowieka, takich jak szczęście, pisze się pieśni, czyli ody. Napisz, skąd wywodzi się ten gatunek, zauważ, że kiedyś towarzyszyły mu instrumenty muzyczne, np. lira.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
W rozwinięciu, opierając się na tekście i wykorzystując cytaty, możesz udowodnić, że Horacy sam był przedstawicielem epikureizmu. Wyjaśnij dokładnie, na czym polega ta filozofia.
Zacznij od tego, co głosił Epikur. Celem ludzkiego życia jest unikanie bólu. Za cenę braku cierpienia gotów był zrezygnować z radości. Podkreśl też, że epikureizm docenia dobra doczesne i ucztowanie, ale korzysta z nich z umiarem. Wskaż, jakie jego elementy przejął Horacy. Skup się tylko na fragmentach dotyczących szczęścia i możliwych sposobów na jego osiągnięcie. Zauważ, że już na początku Horacy wymienia spokojne życie. Radzi unikać niebezpieczeństw, które mogłyby okazać się bolesne:
Na wielką wodę nie płyń, a gdy burzy lękasz się,
Gdy na morzu niebezpiecznie,
Chroń się zdrad brzegu.
Zauważ, że te rady zgodne są z zasadami filozofii Epikura. Oczywiście, powinieneś podkreślić, że morskie fale są tu metaforą życia, wszelkich przygód, które mogą spotkać człowieka. Burze można z kolei rozumieć jako tragedie, dramatyczne zawirowania losu. Można ich uniknąć, wybierając ciche i spokojne życie – szczęśliwe i proste. Na pewno takiemu stylowi życia brakuje rozmachu (nie jest to podróż po „wielkich wodach” życia). Lecz gwarantuje on względne poczucie bezpieczeństwa. Możesz także nawiązać do żeglugi – metafory ludzkiego życia. Jako żeglugę przedstawił je także Arthur Rimbaud w wierszu pt. Statek pijany.
Zauważ, że wiersz jest optymistyczny. Nadawca wypowiedzi poetyckiej ma świadomość tego, że w życiu nie zawsze będzie cicho i bezpiecznie. Natrafimy także na momenty smutne, dramatyczne, nieprzyjemne – takie, których wolelibyśmy nie przeżywać. Jednak i one się zdarzają – pociechą dla Licyniusza (lecz nie tylko dla niego – także dla wszystkich ludzi, wliczając w to współczesnych czytelników) powinien być fakt, że po burzy przychodzi słońce. Mówiąc prościej, po złych chwilach nadchodzą lepsze czasy:
srogość zimy Bóg zsyła i Bóg ją
Odegnać może
oraz
Kiedyś także Muzę śpiewem
Zbudzi Apollo, nie zawsze okrutnie
Łuk tylko tęży.
To dobry moment, by nawiązać do bogini Fortuny, powiedzenia „fortuna kołem się toczy” i w ten sposób zaznaczyć, że los ludzki jest zmienny i trzeba się z tym pogodzić – przeczekać złe chwile i mieć nadzieję na lepsze.
W tej odzie nie mamy do czynienia z „czystym” epikureizmem i „czystym” stoicyzmem. Ale ze zmieszanymi elementami obu filozofii. Można jednak powiedzieć, że więcej tu elementów stoicyzmu.
Wariant 2
W rozwinięciu, posługując się cytatami lub przytaczając fragmenty z utworu, wskaż przykłady postawy stoickiej w Odzie 10. Każdy cytat musisz zanalizować i zinterpretować, czyli opisać przykłady, jakie podaje Horacy.
Częściej się limba niebotyczna miota
Na wichrze, z większym też podniebne wieże
Walą się trzaskiem, a piorun druzgota
Gór ostre szczyty.
Jak rozumieć te słowa? Można je odczytać jako ostrzeżenie przed wywyższaniem się, pragnieniem zaszczytów. Im człowiek jest wyżej, tym większe niebezpieczeństwa na niego czyhają i tym trudniej jest znosić mu życiowe niepowodzenia.
Pokaż analogie między tezami filozofii stoickiej a słowami Horacego. Stoicy twierdzą, że trzeba pogodzić się z zastanym porządkiem, a można doświadczyć szczęścia. To samo mówi Horacy słowami:
Przezorne serce w uścisku się krzepi
Nadzieją, szczęściu nie ufa tak wiele.
Wie: srogość zimy Bóg zsyła i Bóg ją
Odegnać może.
Nie od rzeczy będzie krótkie scharakteryzowanie założeń filozofii stoickiej:
- Stoicy podkreślali zmienność świata i ludzkiego losu.
- Jedyną trwałą wartością i jednocześnie ocaleniem jest cnota.
- W cnocie upatrywali źródła szczęścia i podkreślali, że może ją osiągnąć tylko mędrzec, który poskramia wszelkie skrajne emocje, takie jak nienawiść, pożądanie, zawiść. Ale nie tylko: także (przykładowo) strach i przyjemność zakłócają porządek jego uporządkowanego wnętrza.
- Człowiek cnotliwy powinien starać się zachować obojętność na zmienne koleje losu.
- Stoicy podkreślali także ogromną rolę życzliwości w stosunku do otaczających nas ludzi.
Na koniec możesz podsumować, że świat, do jakiego dąży Horacy, to świat arkadyjski, wypełniony szczęściem i spokojem.
Ów idealny świat, do którego powinno się dążyć, to np. „ścieżka złota”, „przezorne serce”, bycie „pełnym ducha”. Natomiast złe sposoby na życie ukazane są za pomocą wyrazistych określeń, takich jak życie „w brudach” i w „zatęchłej mroczy”.
Wariant 3
W rozwinięciu wypisz po kolei wszystkie składniki pigułki na szczęście.
Zacznij od pierwszej strofy: spokój i unikanie niepotrzebnego ryzyka. Wymień potrzebne do osiągnięcia szczęśliwego życia w kolejnych pięciu strofach. Wszystko możesz poprzeć cytatami: „A skoro źle jest dziś, to nie na wieki/ Tak będzie. Kiedyś także Muzę śpiewem/ Zbudzi Apollo, nie zawsze okrutnie/ Łuk tylko tęży”. Nawet jeśli chwilowo nie jest komuś w życiu najlepiej, trzeba to przyjąć, bo według Horacego nie zawsze tak będzie. Jeśli potrafisz zinterpretować przywołaną postać Apolla, napisz o tym. Apollo jako łucznik zsyłał śmierć, np. to on i jego siostra Artemida ukarali Niobe, zabijając strzałami z łuków wszystkie jej dzieci.
Nie od rzeczy będzie ukazanie kontrastu między światem zewnętrznym, pełnym kontrastów, gwałtownych odmian losu, pułapek – zaskakującym i niepewnym, a życiem duchowym (wnętrzem człowieka), które winno być harmonijne, uporządkowane. To właśnie zalety duchowe, takie jak opanowanie i zachowanie nadziei w trudnych momentach, „przezorne serce”, które „w uścisku się krzepi/ Nadzieją”. Ważna jest także przestroga, by nie ufać nadmiernie szczęściu, które w każdej chwili może nas opuścić. Dlatego właśnie nie należy popadać w pychę, gdy przeżywamy akurat jakiś dobry okres w życiu. W każdej chwili fortuna może się odmienić. Gdy w żagle dmie wiatr pychy, statek wcale nie dopłynie bezpiecznie i szczęśliwie do portu…
Warianty zakończenia
Wariant 1
W zakończeniu wypisz konkretne rady przytaczane przez Horacego. Wymień, co może pomóc osiągnąć szczęście, a co zdecydowanie przeszkadza. Tu także pamiętaj o wykorzystaniu cytatów. Na końcu możesz napisać kilka zdań o pieśniach jako gatunku antycznym i budowie utworu. Pamiętaj o szczegółach: napisz, z ilu strof składa się utwór i czym one się charakteryzują. Zastanów się, dlaczego Horacy, pisząc receptę na szczęśliwe życie, posłużył się tym gatunkiem. Na koniec możesz ostrzec przed skrajnym epikureizmem, który może prowadzić do hedonizmu. Ale gdy celem staje się rozkosz, według Horacego nie ma to nic wspólnego z istotą szczęścia.
Wariant 2
Możesz pozwolić sobie na krótką refleksję na temat tego, na ile dziś aktualne są rady antycznego artysty. Jedno nie zmieniło się na pewno. Nadal każdy człowiek dąży do szczęśliwego życia. Ale czy recepta Horacego nie straciła już ważności? Spróbuj odpowiedzieć na pytanie, czy możliwe jest spokojne życie w rozpędzonej cywilizacji XXI wieku? A może recepta Horacego jest już przeterminowana? A może wszystko zależy od indywidualnego wyboru postawy życiowej albo religijnej? Refleksje świadczą o umiejętności samodzielności myślenia i wyciągania wniosków.
Wariant 3
Na zakończenie wyjaśnij, na czym polegał stosunek Horacego do życia. Zauważ, że główna jego cecha to umiar i rozsądek. Nawet w trudnych czasach nie wolno tracić ducha i nadziei. „Więc gdy ci ciężko żyć, bądź pełen ducha,/ Bądź mężny”. Ale gdy już osiąga się to szczęście, trzeba nadal pozostać skromnym człowiekiem: „ a gdyć szczęście zajaśnieje, /Nie dmij się pychą, ale ściągaj wzdęte/ Żagle i reje”. Na koniec dodaj kilka swoich przemyśleń. O uniwersalności antycznej filozofii świadczy fakt, że dziś również możemy korzystać z rad starożytnych filozofów. Postulaty Horacego prowadzące do szczęśliwego życia nie straciły na aktualności i dziś. Możesz dodać kilka zdań na temat talentu artystycznego Horacego. Przykład może być współczesny. Oda 10 zawiera tak uniwersalne wartości, można ją czytać jak słowa współczesnej piosenki.
Za to dostałbyś punkty?
- nawiązanie do filozofii stoickiej;
- nawiązanie do epikureizmu;
- przywołanie pojęcia złotego środka;
- określenie nadawcy wypowiedzi poetyckiej;
- określenie adresata, którym jest człowiek o imieniu Licyniusz;
- wyodrębnienie rad dawanych przez nadawcę wypowiedzi poetyckiej Licyniuszowi: aby żył spokojnie, był pełen ducha, zachował godność i zdrowy rozsądek w chwilach niebezpieczeństwa.
Konteksty
Do filozofii i utworów Horacego nawiązywali między innymi: Petrarka, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic, Adam Mickiewicz i Julian Tuwim.
Pieśni Horacego tłumaczyli polscy poeci i pisarze, np. Adam Ważyk, Adam Asnyk, Henryk Sienkiewicz, Lucjan Rydel, Zygmunt Kubiak.
Zapamiętaj!
Horacy – Quintus Horatius Flaccus żył (65 r. p.n.e. – 8 r. p.n.e.). Liryk rzymski, pisał carmina – pieśni (ody), satyry i listy poetyckie. Słynne jego dzieło to Listy do Pizonów, bardziej znane jako Ars poetica, czyli Sztuka poetycka. Jest to zbiór zasad poezji dramatycznej, który stał się fundamentem poetyki europejskiej – styl klasyczny.
- Liryki Horacjańskie dzielą się na: patriotyczno-obywatelskie; refleksyjne; biesiadne; autotematyczne (podejmujące kwestię istoty poezji). Najczęściej jest to liryka inwokacyjna (w 2 os.) lub liryka wyznania (w 1 os.).
- Horacy w swoich lirykach pisał o miłości, przyjaźni, biesiadowaniu i filozofii. Jego poglądy na życie, zgodnie z ówczesnymi modnymi filozofiami, to epikureizm i stoicyzm.
- W swojej twórczości odwoływał się do Alkajosa, Safony, Anakreonta.
- Horacy zaleca spokojne i beztroskie życie. Umożliwić je ma zachowanie umiaru (zasada tzw. złotego środka). W swoich wierszach zwraca się do konkretnych lub fikcyjnych osób, wprowadzając swobodny tok rozmowy. Jego pieśni były śpiewane przy akompaniamencie liry albo fletu. Do liryki rzymskiej wprowadził grecką epodę.
Uwaga!
Warto przypomnieć sobie takie terminy, jak: stoicyzm, epikureizm, filozofia złotego środka, i wiedzieć, czym charakteryzują się liryki horacjańskie. Warto także wiedzieć, co oznaczają łacińskie zwroty: „Non omnis moriar”, „exegi monumentum”, „carpe diem”.
Zobacz:
„Nie wszystek umrę”… Zaprezentuj wizję poety i poezji, jaką przedstawia Horacy w swych utworach.