Tego się naucz!
Zapamiętaj najważniejsze fakty. Musisz umieć odpowiedzieć na pytanie:
- Jaką filozofię propagował w swych wierszach Horacy?
- Które utwory podejmują (jaki ?) ważny temat?
- Dlaczego ta twórczość jest ważna w kulturze późniejszych pokoleń ?
I. Ody Horacego są próbą odpowiedzi na odwieczne pytanie: jak żyć?
Znamy już niejedną próbę odpowiedzi na to pytanie. Z antycznego dorobku do którego mógł odwołać się Horacy kojarzy się natychmiast stoicyzm, epikureizm, czy choćby pomysły Sokratesa, Platona, cyników… Chcesz być szczęśliwy? Mieszkaj w beczce, używaj życia, nie poddawaj się namiętnościom…. Co na to Horacy?
Rzymski poeta nie był wyznawcą konkretnego systemu filozoficznego. Jego poglądy są połączeniem stoicyzmu, epikureizmu, a także zwyczajnej mądrości życiowej, wynikającej z zebranych doświadczeń. Horacy radzi, by zachować duchowy spokój, nie poddawać się namiętnościom, ale także umieć cieszyć się życiem, wykorzystywać każdą jego chwilę. Zachęta do korzystania z życia nie jest jednak równoznaczna z hedonizmem, używaniem życia za wszelką cenę. Poeta poleca zachowanie „złotego środka” (aurea mediocritas), poprzestawania na małym. Koniecznie zapamiętajmy ten termin! Geniusz zwykle tkwi w prostocie, a mądrość Horacego we wskazaniu, że umiar, rozwaga, właśnie złoty środek są sposobem na szczęście. Namawia poeta do stworzenia sobie azylu chroniącego przed światem. Dla niego samego takim miejscem szczęśliwym była posiadłość Sabini – dar od Mecenasa.
Ważne wiersze do problemu
Do Leukonoe (Carm. I, 11)
Za czasów Horacego modne było chodzenie do wróżbiarzy czy astrologów. Jednak zdaniem poety nie ma sensu dociekanie, jaka będzie przyszłość. Mówi do adresatki wiersza (Leukonoe to greckie imię znaczące Radosna, Pogodna): „Co ma być, niech będzie”. Babilońscy wróżbiarze nie zmienią naszego losu, więc nie warto myśleć o przyszłości. Czy to ważne, kiedy umrzemy? Poeta poleca korzystanie z każdej chwili życia (to właśnie w tej odzie pojawia się najbardziej znany cytat z Horacego: carpe diem – łap dzień, chwytaj dzień). Zaleca: „klaruj swe wina” – ta czynność była dla Rzymian tak oczywista i codzienna jak dla nas spożywanie chleba.
Do Deliusza (Carm. II, 3)
Adresatem ody jest Quintus Dellius, literat znany z niestałości poglądów, zwłaszcza politycznych. Poeta radzi przyjacielowi, by był „opanowany w godzinie klęski/ i obcy szałom radości”. Postawa stoicka ma swoje uzasadnienie: człowiek jest skazany na śmierć. W dziwnej grze, jaką jest życie, wynik łatwo przewidzieć:
Los na każdego z podziemnej urny
wypadnie prędzej czy później.
I tak umrzemy – nie ma znaczenia, czy będziemy przez całe życie smutni, czy będziemy umieli się cieszyć, pić wino. Skoro tak – rozumuje Horacy – lepiej się bawić, dostrzegać piękno otaczającego świata. Nie ma sensu gromadzenie majątków – skorzystają z nich tylko spadkobiercy. Z tej ody pochodzi motyw często pojawiający się w późniejszych utworach jako aluzja literacka do Horacego: „gdzie biała topol z sosną rozrośniętą”.
Do Apollina (Carm. I, 31)
To oda okolicznościowa – powstała z okazji poświęcenia nowej świątyni boga – opiekuna artystów. „O co poeta prosi Apollina ?” Na pewno nie o majątek! Horacy nie marzy o trzodach ani złotych pucharach. Zna nietrwałość bogactwa – sam zaznał biedy, gdy skonfiskowano jego majątek. Prosi boga poetów, Apollina, o radość z życia, pogodną starość, zdrowie.
Skojarz: fraszka Na dom w Czarnolesie Jana Kochanowskiego (poeta prosi Boga o podobne wartości, także odrzuca bogactwa)
Zapamiętaj!
- Do Taliarcha (Carm. I, 9) – poeta pokazuje swemu młodemu niewolnikowi ośnieżony szczyt Soraktu. „Troskę o jutro rzuć!” – namawia. Lepiej jest nalać wina, dorzucić drew do kominka, nie unikać tańca i miłości.
- Do Licyniusza Mureny (Carm. II, 10) – pochwała „złotego środka”. Przykłady ze świata natury dowodzą, że lepszy jest umiar w emocjach.
II. Drugi temat filozoficzny – o nieuchronności przemijania
Nieuchronne są przemijanie i śmierć. O ile w naturze istnieje logika powracania pór roku, odradzania się życia – o tyle ludzkie życie jest nieodwracalne. A czas nieubłagany… Wniosek i lek? Korzystaj z życia, zanim przeminie.
Ważne wiersze do problemu
Do Postuma (Carm. II, 14)
W oryginale łacińskim utwór zaczyna się od wykrzyknika „eheu”(niestety, biada!), wyrażającego rezygnację, żal. Smutna jest bowiem prawda o ludzkim życiu: żadnym sposobem nie uda nam się powstrzymać upływającego czasu. Nim się spostrzeżemy, nadchodzi starość i śmierć – nie uchronią przed nimi człowieka nawet największe ofiary:
Pobożne modlitwy
nie zetrą z czoła mnożących się zmarszczek.
Człowiek jest bezradny wobec czasu, ale powinien umieć zachować godność. Horacy zwraca się w tym wierszu do przyjaciela, ale ma świadomość, że jego los jest taki sam:
Przez nurty tej strugi
my wszyscy, którzy chleb jemy powszedni,
śmiertelnej musim podjąć się żeglugi.
Strugą, którą wspomina poeta, jest, oczywiście, Styks.
Do Torkwata (Carm. IV, 7)
Utwór, zwany też czasem Odą wiosenną, jest pięknym opisem odradzającej się wiosną przyrody. To punkt wyjścia do refleksji o przemijaniu – oto po wiośnie nastąpi lato, później jesień i zima. Inaczej jest w przypadku człowieka – on również podlega upływającemu czasowi, tyle że ludzkie starzenie się jest nieodwracalne. „Gdy umrzemy, prochem jesteśmy i cieniem”. Wniosek? Trzeba cieszyć się życiem.
Rąk chciwych twego następcy uniknie to, co potrafisz
dać sercu własnemu w darze.
Skojarz
Pokazywanie ludzkiego życia na tle przemijających kolejnych pór roku to motyw, który często pojawia się w literaturze. Występuje np. w Żywocie człowieka poczciwego Reja czy Chłopach Reymonta.
.
III. Horacjańskie wartości: cnota, męstwo, patriotyzm
Wartości, które najwyżej ceni Horacy, wynikają po części ze stoickiego światopoglądu: umiar, spokój, opanowanie, odporność psychiczna, cnota, rozum. W jego odach pojawia się także pochwała virtus Romana, rzymskiego męstwa, które kojarzy się z siłą fizyczną, umiejętnością walki, patriotyzmem.
Do przyjaciół (Carm. III, 2)
„Dziarski chłopiec” powinien nauczyć się wojskowej karności, odwagi, „wiernego milczenia”. Z tej ody pochodzi piękny aforyzm dulce et decorum est pro patria mori (słodko i chwalebnie jest umrzeć za ojczyznę).
.
V. Temat sławy poetyckiej i nieśmiertelności poety
Bardzo ważny temat, kojarzony z Horacym, podchwycony przez późniejsze pokolenia choćby przez Kochanowskiego. Topos poety i sławy poetyckiej – wart zapamiętania – bo będzie powracał przez wszystkie epoki. Czy poeta to zwykły śmiertelnik? Czy raczej ktoś kto wyrasta ponad tłumy, ma boską moc, ma dar nieśmiertelności? Horacy podkreślił odmienność twórcy, poprą go romantycy widząc boską moc w poezji, to samo powiedzą moderniści, szerząc hasło sztuka dla sztuki.
Ważne wiersze do problemu
Do muzy Melpomeny (Carm. III, 30), znany też jako Wybudowałem pomnik (Exegi monumentum…)
Wybudowałem sobie pomnik – twierdzi poeta – swoją poezja. Horacy mówi o wielkości swojej poezji. Według niego jest ona „pomnikiem trwalszym niż ze spiżu”, pomnikiem, którego nic nie zdoła pokonać: ani deszcze, ani wiatr, ani upływ czasu. Dzięki temu i sam poeta zyska nieśmiertelność. Ma poczucie własnej wartości, jest pełen dumy – wie, że sięgnął szczytów. Horacy przywołuje obraz Rzymu:
Róść ja dopóty będę, dopóki na schody
Kapitolu z westalką cichą kapłan kroczy.
Dla niego było to równoznaczne z wiecznością, ale z perspektywy czasu widać, że rzymska poezja okazała się trwalsza niż rzymskie imperium…
W tym osobistym wierszu łatwo wskazać elementy autobiograficzne; pojawia się np. nazwa rzeki Aufidus, nad której brzegami leżało rodzinne miasto poety.
Horacy wskazuje też swą największą zasługę: przeniósł do poezji rzymskiej „rytm eolskich wierszy” (czyli liryków Alkajosa i Safony). Jest dumny z siebie, dlatego w zakończeniu wiersza prosi Melpomenę, muzę tragedii, by uwieńczyła go „delfickim wawrzynem” – symbolem sławy.
Do Mecenasa (Carm. II, 20)
Ten podniosły utwór, dedykowany przyjacielowi i opiekunowi Horacego, mówi o nieśmiertelności artysty. Poeta jest pewien, że nie umrze, dzięki swoim utworom zyska wieczną sławę. Horacy opisuje swą przemianę w łabędzia (to ptak poświęcony Apollinowi). Tak oto „niezwykłe mając i niekruche skrzydła”, uniesie się nad całym światem, dotrze do jego najdalszych zakątków. Poeta jest według Horacego „z dwóch natur złożony”: człowieka i łabędzia, cząstki ludzkiej i boskiej, śmiertelnej i wiecznej. Warto zapamiętać symbol poety – ptaka, istoty rozdartej, niezrozumianej przez świat, złożonej z dwóch natur: ludzkiej i ptasiej. Powróci w lekturach wielokrotnie.
Do chóru dziewcząt i chłopców (Carm. III, 1)
Jedna z poważnych pieśni, mających na celu odrodzenie narodowe. Poeta przemawia jak mędrzec pouczający, co jest w życiu najważniejsze. Pochwala skromność i umiar – kto ma tylko tyle, ile potrzebuje, nie boi się świata. Posiadane majątki „zbolałym szczęścia nie przywrócą”. W tej odzie ważna jest jednak jeszcze inna rzecz. Oto zaczyna się ona od słów: „Nienawidzę ciemnego motłochu i odpycham go” (Odi profanum vulgus et arceo).To deklaracja poety – wieszcza, który jako kapłan Muz czuje się lepszy od zwykłych ludzi.
.
V. Klasycyzm utworów Horacego
Ważnym źródłem odniesień są nie tylko refleksje Horacego, ale i forma jego utworów. Carmina stały się doskonałym wzorcem klasycznego ładu, harmonii, jasności. Naśladował je zwłaszcza Jan Kochanowski.
Horacy odwoływał się do twórczości liryków greckich, przede wszystkim Safony, Alkajosa i Anakreonta. Wprowadził wiele wzorowanych na greckiej poezji miar wierszowych, stosował np. strofę alcejską czy saficką.
List do Pizonów, znany też jako Sztuka poetycka (Ars poetica).
Ten wierszowany traktat o poezji stał się podstawą europejskiej poetyki. Według Horacego utwór powinien być zwięzły, jak najbliższy prawdzie, pełen spokoju, ładu. Poezja jest bliska malarstwu – „Poemat to jak obraz” (Ut pictura poesis). Zdaniem Horacego dzieło dopiero wówczas poruszy odbiorcę, jeśli będzie wyrastać z przeżyć autora („Jeśli chcesz, żebym ja zapłakał, wpierw musisz cierpieć”).
Zapamiętaj!
Zapamiętaj zagadnienia i tematy z twórczości Horacego:
- filozofia życiowa: jak żyć, złoty środek, stoicki spokój, epikurejska radość życia,
- wartości w życiu ludzkim,
- czas, przemijanie, nieuchronność śmierci (sława poetycka),
- nieśmiertelność artysty i jego dzieła,
- klasycyzm poezji,
- natura i jej związek z ludzkim życiem,
- patriotyzm, męstwo.
Obrazy przyrody u Horacego:
- współgrają z głoszoną przez poetę filozofią – stoicyzm nakazuje życie zgodne z naturą,
- są argumentami udowadniającymi prawdziwość refleksji o ludzkim losie,
- są wyrazem zachwytu nad pięknem świata.
Przepis Horacego na szczęśliwe życie:
- Zachowaj umiar!
- Klęski znoś spokojnie!
- Korzystaj z życia!
- Znajdź swój azyl, swoje miejsce na ziemi.
- Nie przejmuj się przyszłością.
- Nie gromadź majątku – myśl o sobie, nie o potomnych.
- Ciesz się smakiem codzienności…
- Wesoły czy smutny i tak umrzesz. To po co się smucić…
Kontynuacja horacjańskiego motywu non omnis moriar:
- Muza, Ku Muzom Jana Kochanowskiego,
- Ajudah Adama Mickiewicza,
- Testament mój, Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała… Juliusza Słowackiego,
- Radość pisania Wisławy Szymborskiej
Ważne maksymy Horacego:
- carpe diem (chwytaj dzień),
- exegi monumentum (wybudowałem pomnik),
- non omnis moriar (nie wszystek umrę),
- aurea mediocritas (złoty środek),
- odi profanum vulgus (nienawidzę ciemnego tłumu),
- dulce et decorum est pro patria more (słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę).
Obrazy przyrody u Horacego:
- współgrają z głoszoną przez poetę filozofią – stoicyzm nakazuje życie zgodne z naturą,
- są argumentami udowadniającymi prawdziwość refleksji o ludzkim losie,
- są wyrazem zachwytu nad pięknem świata.
Termin do zapamiętania
- Carmina (w liczbie pojedynczej – carmen) – tak sam Horacy nazywał swoje pieśni (późniejsi filologowie używali także słowa oda). Ukazały się cztery księgi, zawierające łącznie 103 utwory.
- Horacjanizm – tendencja w literaturze (widoczna zwłaszcza w XVI – XVIII w.). Twórczość tego rzymskiego poety stałą się wówczas przedmiotem licznych nawiązań – odwoływano się do jego filozofii złotego środka, przeświadczenia o nieśmiertelności poety i poezji (motyw non omnis moriar), naśladowano dbałość o prostotę i elegancję formy, wybierano podobne gatunki literackie (zwłaszcza pieśni). Najważniejszym polskim horacjanistą był Jan Kochanowski, ale echa twórczości Horacego można odszukać także w utworach Sarbiewskiego, Naruszewicza, Krasickiego.
Horacy, Quintus Horatius Flaccus (65-8 p.n.e.)
to jeden z najwybitniejszych poetów starożytnego Rzymu. Otrzymał staranne wykształcenie (ojciec – zamożny wyzwoleniec – wysłał go nawet do Aten na studia filozoficzne). Gdy jego majątek został skonfiskowany (Horacy poparł przeciwników Oktawiana), poecie pomógł Mecenas – rzymski arystokrata i opiekun artystów. Podarował mu posiadłość w Górach Sabińskich, gdzie powstała później większość Pieśni.
Zobacz: