Horacy
Do Apollina
Horacy
Quid dedicatum poscit Apollonem
[Do Apollona] , I 31
Czegóż ma żądać wieszcz od Apollona
W dniu poświęcenia mu chramu;
O co się modlić, kiedy czaszę wina
Wylawszy, ofiarę da mu?
Wzdy nie o żniwa ze sardyńskich włości
Nie o kalabryjskie trzody,
Ni złoto Indów i słoniowe kości,
Lub smugi, gdzie Liru wody
Cieką leniwo. Niech tam nożem krzywym
Obrzyna grona winnicy,
Kto się dziedzicem winnic zwie szczęśliwym;
Niech kupiec w złotej szklanicy
Łyka sok winny, co go za towary
Syryjskie dostał, i częściej
Niż trzykroć w roku atlancie obszary
Opływa, a Bóg mu szczęści.
Dla mnie oliwki, sałata, ślaz lekki,
Wystarcza aż nadto, byle
Swej mi Apollo nie skąpił opieki
I chował w zdrowiu i sile.
Synu Latony, pozwól mi wesoło
Żyć na tej ziemi, co mam, chudobie,
Daj starość znośną i pogodne czoło
I lutnie o każdej dobie.
(Przeł. Lucjan Siemieński)
Potrzebne terminy
- Pieśń – to najstarszy (i najczęściej uprawiany) gatunek poezji lirycznej. Wywodzi się z czasów, gdy poezja była bardzo silnie związana z muzyką. Stąd charakterystyczny, muzyczny rytm pieśni lirycznych, budowa stroficzna. Związek słów i muzyki rozluźnił się jednak już w starożytności. Doprowadziło to do powstania samodzielnej formy literackiej zwanej pieśnią. Pieśni mają wiele odmian. Należą do nich utwory związane z powtarzalnymi sytuacjami życia zbiorowego (np. pieśni powitalne, pożegnalne, pochwalne, weselne, żałobne, itd.), jak i takie, które przynależą danemu stanowi społecznemu (pieśni robotnicze, żołnierskie). Utwór Horacego jest pieśnią o tematyce filozoficznej. Zbudowana jest sześciu strof czterowersowych, na przemian jedenasto- i ośmiosylabowych.
- Carmen – (łac. pieśń, wiersz) to nazwa obejmująca w starożytnej poezji łacińskiej pieśni i wiersze liryczne. Dodatkowo, określenie to zostało użyte przez Horacego jako tytuł zbioru liryków (Carmina). Stąd stosowanie tej nazwy przez poetów nowożytnych (np. Pieśni w tytule liryków Jana Kochanowskiego). Nazwa ta jest czasem stosowana szerzej, jako określenie poezji, a nawet wszelkiej twórczości słownej rozumianej jako rezultat boskiego natchnienia.
- Apostrofa – uroczysty, bezpośredni zwrot do adresata wypowiedzi lirycznej (często adresat ten nie jest postacią rzeczywistą, może być personifikowanym zjawiskiem, bóstwem, krajem, abstrakcyjnym pojęciem). Apostrofa zazwyczaj rozpoczyna utwór liryczny, w którym poeta kieruje słowa do konkretnej postaci. W przypadku pieśni Horacego nie mamy bezpośredniego (w wołaczu) wezwania do Apollona, jednak adresat jest dokładnie przez poetę wskazany, a słowa kierowane do niego właśnie. Można więc mówić o istnieniu apostrofy.
- Incipit – początkowe słowa tekstu. Czasem, gdy nie ma w utworze wyszczególnionego tytułu, incipity pełnią role rozpoznawczych tytułów. Horacy nigdy nie stosował tytułów, jego utwory opatrzone są wyłącznie numerami (I – numer tomu, 31 – numer utworu).
- Epitet – wyraz będący określeniem rzeczownika, najczęściej przymiotnik, imiesłów lub rzeczownik. Horacy używa w utworze mało figur stylistycznych, ogranicza się raczej do epitetów (znośna starość, pogodne czoło) i do przenośni.
- Stoicyzm – kierunek filozofii starożytnej, zapoczątkowany przez Zenona z Kationu, głoszący, że wszechświat jest rozumny i harmonijny. Człowiek powinien żyć mądrze, zgodnie z rozumem i naturą, postępować etycznie, zachować swą duszę w stanie harmonii i spokoju. Horacy łączy w swych pieśniach stoicyzm i epikureizm: propaguje spokój i umiar, niewykluczające jednak korzystania z uroków danych przez życie, brak cierpienia i lęku przed śmiercią.
- Apollon – w mitologii greckiej bóg obrzędów oczyszczających, wróżbiarstwa i muzyki. Był opiekunem młodzieży i patronem sztuk. Horacy-wieszcz zwraca się do Apollona jako opiekuna poezji i poetów.
Charakterystyka nadawcy wypowiedzi
W pierwszych strofach utworu nie pojawia się indywidualny, określony podmiot liryczny. Mamy do czynienia z wypowiedzią w 3 osobie liczby pojedynczej (czegóż ma żądać), dzięki temu treść wiersza nabiera cech uogólnienia, buduje się dystans do zawartych w utworze myśli. Bezpośrednio podmiot liryczny pojawiający się w pierwszej osobie liczby pojedynczej ujawnia się w dwóch ostatnich strofach. Wtedy to czytelnik utożsamia podmiot liryczny z wieszczem, proszącym Apolla o spokojna starość i natchnienie.
Określenie odbiorcy
Adresatem wypowiedzi lirycznej jest poeta Apollon, bóg sztuki, artystów, poezji. Zwracając się do niego z prośbami, podmiot liryczny przekazuje czytelnikowi również najważniejsze postulaty swej życiowej filozofii.
Sytuacja liryczna
Mamy tu do czynienia z sytuacją kierowania prośby przez podmiot liryczny do bóstwa-opiekuna. Jest to punkt wyjścia, który umożliwia poecie przekazanie informacji o tym, co w życiu uważa za najważniejsze, najcenniejsze. A jest to stosunek do życia, korzystania z jego dóbr, wskazanie na najważniejsze wartości i na te mniej ważne, które mogą przynieść radość jedynie prostym ludziom.
Kolejność postępowania
Dokonując analizy każdego wiersza powinniśmy najpierw dokładnie się w niego „wczytać” i ustalić, jaka jest tematyka wiersza. Jeśli spotykamy się z niejasną sytuacją (np. w dniu poświęcenia mu [Apollinowi] chramu) spróbujmy sprawdzić w źródłach (lub przypisach do wiersza), jakie dodatkowe znaczenia może mieć dane określenia, słowo, nazwa. W tym wierszu widać od razu, że poeta, nazywający się wieszczem, zwraca się z prośbami do Apollina. Już sam ten fakt powinien zwrócić naszą uwagę: wiemy bowiem, czym zajmował się ten bóg w starożytnej mitologii.
Następnym krokiem, niezbędnym do rozszyfrowania znaczeń tego wiersza jest powiązanie jego treści z filozofią epoki. Podmiot liryczny określa swoje prośby negując inne dobra, o które mogliby poprosić „zwykli ludzie”. Wśród tych „przeciętnych” darów znajdują się dobra materialne: zwierzęta, zboże, złoto, kość słoniowa. Te rzeczy podmiot liryczny odrzuca jednak w myśl swej filozofii. Warto zauważyć też, że poeta wymienia dobra i ludzi je posiadających bez zazdrości, bez zawiści. Każdy może żyć, jak chce. Okazuje się, że podmiot liryczny dla siebie pragnie jedynie spokojnego żywota, zdrowia, siły, skromnego posiłku. A przede wszystkim wesołego i i skromnego życia, a także – jak przystało poecie natchnienia (lutni). W ten sposób poeta przedstawia nam najważniejsze założenia filozofii stoickiej i epikurejskiej: radość życia, poprzestanie na małym, spokój i harmonia.
Bardzo ważnym elementem analizy wiersza jest określenie typu liryki, z jaka mamy do czynienia. W przypadku Horacego nie jest to trudne. Stosuje on bowiem sam nazwy określające gatunek liryczny. Ważne jest jednak byśmy wiedzieli, do czego zobowiązuje poetę używanie terminu pieśń. Wiemy, że jest to bardzo stary gatunek liryczny, początkowo powiązany z muzyką. W pieśni Horacego pozostał bardzo silny rytm, harmonijna, melodyjna, stosunkowo regularna budowa.
Horacy nie posługuje się bardzo wyrafinowanymi figurami stylistycznymi (choć trzeba zawsze mieć się na baczności wygłaszając takie tezy, gdy mamy do czynienia z tłumaczeniem utworu z innego języka). Powinniśmy jednak zawsze przy analizie wiersza spróbować znaleźć i rozszyfrować poszczególne figury stylistyczne. W tym wierszu pojawia się znaczna ilość epitetów, będących niekiedy prawie stałymi związkami frazeologicznymi (sardyńskie włości), bądź podkreśleniem stanu ducha i ciała (pogodne czoło).
Kiedy już zanalizujemy i określimy poszczególne części składowe utworu, nadchodzi czas na wskazanie przesłania wiersza, na odpowiedź na zasadnicze pytanie: o czym jest dany wiersz. W przypadku pieśni Horacego zadanie to może wydawać się łatwe, nie dajmy się jednak oszukać. Mamy tu do czynienia z rozbudowanym tematycznie i filozoficznie przesłaniem. Samo wskazanie na ukazanie wartości ważnych dla filozofii stoickiej nie wystarczy (choć niewątpliwie jest to najważniejszy element wiersza). Należy zauważyć również, że utwór należy do gatunków autotelicznych – poeta mówi o sobie samym, o swoich potrzebach, o poezji, która staje się bohaterką wiersza lirycznego. Przesłanie tego wiersza jest więc podwójne: jest to ukazanie stoickiej drogi życiowej i zaznaczenie, że dla poety najważniejsza jest jego lutnia – możliwość tworzenia.
Wykonanie
Ogólna teza
Wiersz Horacego Do Apollina ukazuje postawę podmiotu lirycznego do życia i do poezji. Ważne jest, by zauważyć, że podmiot mówi o sobie jako o wieszczu – postaci twórczej, która natchniona jest szczególnym darem tworzenia. W tym przypadku możemy pokusić się o utożsamienie (do pewnego stopnia oczywiście) podmiotu z poetą. Jak wiadomo, Horacy jest jednym z ważniejszych poetów starożytnego Rzymu, poetą wyrażającym w swej poezji najważniejsze postulaty życia, filozofii, myśli społecznej epoki. Wiersz skierowany do Apollina, opiekuna poetów i poezji jest więc wierszem bardzo osobistym, w którym Horacy mówi o potrzebach i stylu życia twórców. W wierszu ukazane są wartości charakterystyczne dla różnych ludzi: z jednej strony mamy więc koncentrowanie się na sprawach związanych z życiem doczesnych, na dobrach, które dla niektórych są najważniejszym czynnikiem życia. Poeta nie utożsamia się z tą grupą. Dla niego wartości materialne ważne są tylko o tyle, o ile pozwalają na godne i spokojne życie. Nie prosi wiec Apollina o dostatki. Prosi go natomiast o pogodna starość, a przede wszystkim o możliwość tworzenia. Właśnie to jest dla poetów najważniejszym darem, darem bez którego ich życie nie miałoby sensu.
Zaobserwuj
Wiersz zaczyna się od pytania retorycznego (Czegóż ma żądać wiesz od Apollina?), następne zwrotki zaś przynoszą odpowiedź na to pytanie, które poeta sam sobie stawia. Zauważ, że Horacy zastosował w wierszu kompozycję pierścieniową: utwór zaczyna się od pytania, na które odpowiedź udzielona zostanie dopiero w ostatnich strofach. Tym, czego poecie trzeba nie są pragnienia przeciętnych ludzi. Wiersz stanowi więc niejako modlitwę podmiotu-wieszcza, o to, co dla niego jest w życiu najważniejsze. Wyliczając różne dobra będące celem ludzkich modlitw, dobra traktowane przez poetę za przeciwieństwo własnych pragnień, formułuje własne postulaty. Poeta-wieszcz chce móc korzystać z dóbr, które już zdobył (postulat poprzestania na małym), z dobrego zdrowia i stanu umysłu (estetyka kanonu piekna). Prosi również o spokojna starość i natchnienie. Warto zauważyć, że pragnienia innych ludzi zostały przedstawione w przeciwnej skali wartości. Dopełnieniem i najważniejszą prośbą wyliczenia jest natchnienie poetyckie.
Koniecznie zwróć na to uwagę
Nadawca wypowiada się początkowo w 3 osobie liczby pojedynczej, przez co wartości, o których pisze nabierają ogólnego znaczenia. Dopiero pod koniec zmienia formę i używa pierwszej osoby, by podkreślić szczególną sytuację wieszcza i to, co dla niego jest najważniejsze.
Zwróć także uwagę na występująca w pieśni apostrofę do Apollina. W interpretacji sprawą zasadniczą jest związek tego boga z poezją i poetą. Nie jest to wezwanie do któregokolwiek z bogów. Tu poeta zwraca się do ‘swojego” bóstwa, przez co od razu interpretacja nasza schodzi na sprawy poety i poezji.
Koniecznie opisz najważniejsze postulaty filozofii stoickiej i epikurejskiej. Znajdź nawiązanie do nich w wierszu (poprzestanie na małym, spokój, harmonia, radość życia itd.). pamiętaj, ze wiersz ten nie mówi wyłącznie o sytuacji poety, ale jest także przedstawieniem najważniejszych postulatów starożytnej filozofii, dającej odpowiedź na pytanie: jak żyć.
Środki artystyczne: wskaż najważniejsze środki, których używa poeta. Choć w wierszu nie ma ich wiele, nie przejmuj się. Napisz, że język poezji jest prosty, ale elegancki. Wskaż na istnienie pytania retorycznego.
Zwróć uwagę na ciekawą konstrukcje wiersza. Poeta zaprzeczając wartościom ważnym dla zwykłych ludzi, wskazuje na wartości, które dla niego: poety-stoika są wartością najważniejszą.
Ostatnie wskazówki i wnioski
Zacznij od budowy wiersza, od jego regularności, a także prostego, acz dostojnego języka. Zauważ, że utwór jest pieśnią, a apostrofa do Apollina – opiekuna poezji, od razu ukierunkowuje naszą interpretację. Napisz, że Horacy zastosował ciekawą konstrukcje formalna, dzięki której świat przedstawiony podzielony został na to, co dobre i co złe. W ten sposób poeta ukazał najważniejsze postulaty swej życiowej filozofii.
Interpretacja pieśni Horacego Do Apollina musi składać się z kilku ważnych elementów. Przede wszystkim zwróć uwagę na stosunek poety do świata, na to, co dla niego jest najważniejsze, co najbardziej ceni.
Zauważ,
że sytuacja poety nie jest taka, jak sytuacja zwykłego człowieka. Co ich różni? Szczególny dar natchnienia i tworzenia. Jest to dar, który jednak do czegoś zobowiązuje. Poeta, jako wieszcz, jako ktoś uprawniony do wskazywania drogi przeciętnym ludziom, przedstawia w swym utworze najważniejsze elementy filozofii starożytnej. A jest to filozofia, która pokazuje, jak godnie żyć, jak cieszyć się z życia, nawet wtedy (a może zwłaszcza wtedy), gdy nie opływa się w bogactwa i różne dobra. Horacy często w lirykach (które powinieneś znać!) powołuje się na swa mądrość życiową oparta na łączeniu elementów stoickich i epikurejskich. Jego zdaniem największe szczęście przynosi poprzestawanie na małym, dzięki czemu można żyć w harmonii i zgodzie ze sobą i ze światem. Zwróć jednak uwagę na to, że poeta nie potępia innych, którzy wybierają odmienny styl życia. Zaznacza jedynie, że dla niego ważne są inne wartości. Napisz, że jest to wiersz autotematyczny. Możesz dodać również, jak ważnym tematem utworów Horacego była poezja i tworzenie. Możesz powołać się na utwór Exegi monumentum, w którym poeta wierzy, iż dzięki swej twórczości przetrwa w pamięci ludzi i w swej poezji i zyska nieśmiertelność.
Zobacz:
Dialog poezji i filozofii. Przedstaw i nazwij obecne w Pieśniach Horacego elementy filozoficzne.
„Nie wszystek umrę”… Zaprezentuj wizję poety i poezji, jaką przedstawia Horacy w swych utworach.