Postacie można podzielić na przedstawicieli dwóch stronnictw politycznych.
- Obóz – postępowy i patriotyczny
- to Podkomorzy i Podkomorzyna Dobrójscy, ich syn, poseł na sejm
- Walery oraz wychowywana przez nich Teresa
- córka starosty Gadulskiego.
Ich dewiza:
Dom zawsze ustępować powinien krajowi.
- Obóz – wsteczników i egoistów
- to starosta Gadulski,
- jego żona Starościna,
- fircyk Szarmancki.
Starosta Gadulski skupia negatywne cechy Sarmaty, to on krzyczy o liberum veto jako o „wolności źrzenicy”. Starościna i Szarmancki to kosmopolici zapatrzeni w obcą modę, przy czym Szarmancki to próżniaczy typ łowcy posagów, czyhający na cnotliwą Teresę – związaną i zaręczoną z Walerym.
Walery wraca z sejmu do domu i przekonuje o słuszności reform i patriotyzmu. Oczywiście Gadulskiego nie można ani przegadać, ani przekonać. Dociera jednak do niego argument w postaci bodźca finansowego. Pieniądz rozwiązuje sprawę, Walery rezygnuje z posagu Teresy, a wspólne gospodarowanie rozpoczynają od uwłaszczenia chłopów.
Intryga nie jest tu specjalnie odkrywcza, charaktery postaci dobrane są na zasadzie kontrastu (białe i czarne), schemat fabularny jasny już na początku, znany od czasów Moliera albo jeszcze wcześniej. Nie jest to komedia wiecznie żywa, współcześnie grywana raczej dla uczniów i szkół niż dla koneserów teatru. Jednakże trzeba docenić intencje autora – jego dzieło miało zobrazować stronnictwa, jasno wykazać, która postawa jest negatywna, a która pozytywna, i rozpropagować ideały postępowe. Do takich celów złożoność psychiki bohaterów lub skomplikowana akcja są raczej zbędne.
Zobacz:
Czy w Powrocie posła zastosowane są reguły komedii klasycznej?
Komedia polityczna i jej rola w oświeceniu na przykładzie Powrotu posła Juliana Ursyna Niemcewicza.