Od początków oświecenia, postulując konieczność rozrachunku z sarmatyzmem, ludzie pióra starali się ukazać możliwość powstania nowego typu społeczeństwa. Dlatego mówili o konieczności ukrócenia anarchii szlacheckiej przez zniesienie przywilejów liberum veto i wolnej elekcji, wzmocnienie władzy królewskiej i stworzenie nowoczesnej armii. Te cztery postulaty, wyrażone mniej lub bardziej bezpośrednio, pojawiają się w bardzo wielu utworach literackich. Najwyraźniej zaś formułowane są w publicystyce politycznej. Publicystyka to dział piśmiennictwa, zajmujący się sprawami aktualnymi, niekoniecznie w formie literackiej.
Rozkwit publicystyki to czasy po pierwszym rozbiorze Polski (1772), kiedy czując zbliżający się definitywnie upadek państwa, czyniono gorączkowe zabiegi wokół jego naprawy, wierząc, że na reformy nie jest jeszcze za późno. Szczególny rozwój piśmiennictwa politycznego przypada na czas Sejmu Czteroletniego (1788-1792), którego obrady doprowadziły do powstania Konstytucji 3 maja.
Stanisław Staszic (1755-1826)
– jego życie i działalność artystyczna oraz naukowa stanowią przykład rzeczywistego i twórczego wykorzystania idei oświeceniowych. Z pochodzenia mieszczanin, został Staszic księdzem, w karierze kościelnej upatrując możliwości rozwoju, a także wypełniając ślub matki, która przeznaczyła go do stanu duchownego, kiedy był jeszcze dzieckiem. Jednak był swoistym przykładem księdza wolnomyśliciela; nie pełnił obowiązków kapłańskich, nie poddawał się kościelnym rygorom, a od rozważań problemów religijnych, wolał zajmowanie się pracą naukową i oświatową. Do działalności Kościoła Staszic był zniechęcony, biografowie mówią także o tym, że utracił wiarę; faktem jest, że wszelkie religie uważał za narzędzie nacisku. Miał zainteresowania naukowe, stworzył na przykład rozprawy na temat geologii. Był także znanym i niestrudzonym organizatorem szkolnictwa i życia naukowego. Pracowity i oszczędny (jak twierdzili niektórzy – skąpy) zgromadził sporą fortunę, którą w całości przeznaczył na różnorodne cele społeczne i wspomaganie uboższych.
Jak widać, Stanisław Staszic swym działaniem i zainteresowaniami obejmował przeróżne dziedziny. Spośród jego utworów poświęconych problemom życia społecznego, postulatom i pomysłom reform należy zapamiętać przede wszystkim dwa:
- Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego – postać polskiego polityka żyjącego na przełomie XVI i XVII wieku ukazana jest jako wzór właściwie rozumianego patriotyzmu. Autor przeciwstawia swego bohatera innym magnatom, niezdolnym do podporządkowania swych egoistycznych interesów celowi ogólnonarodowemu. Dzieło powstało w przededniu Sejmu Wielkiego (1787) i ukazywało pewien wzorzec godny naśladowania.
- Przestrogi dla Polski (1790) – kontynuują i rozwijają myśli i idee dzieła poprzedniego, skupiając się przede wszystkim na sprawach ustroju Rzeczypospolitej. Najbliższy Staszicowi był ustrój republikański, lecz uważał on, że w związku z sytuacją ogólnoeuropejską lepiej będzie jeśli Polska pozostanie monarchią.
Myślą przewodnią wypowiedzi Staszica na temat państwa jest przeświadczenie o konieczności harmonijnej współpracy wszystkich stanów Rzeczypospolitej.
- Stąd – postulował prawa obywatelskie dla mieszczan (choć jeszcze nie dla chłopów). Ale wszyscy obywatele muszą mieć świadomość swej służebnej wobec społeczeństwa roli: „zostać obywatelem jest wyzuć się, czyli oddać swoją wolę i swoją moc osobistą towarzystwu całemu”. Wedle Staszica takie „oddanie swej woli” nie tylko jest gwarancją dobra społecznego, ale także przyczynia się do szczęścia każdej jednostki.
- Powszechne szczęście będzie możliwe pod właściwym przewodnictwem – odpowiedniego rządu, który przede wszystkim zadba o edukację społeczeństwa: „Każda edukacyja krajowa tylko się pod strażą rządu utrzymuje”. Wszelkie nauczanie, także prywatne, powinno odbywać się pod kontrolą państwa, a ściślej – nowo powstałej Komisji Edukacji Narodowej. Dzięki odpowiedniemu nauczaniu i wychowaniu stworzą Polacy potężne państwo, na którego potrzeby chętnie się opodatkują, rozumiejąc to jako swój obywatelski obowiązek.
- Szczególną uwagę poświęcał Staszic problemom równości społecznej – wyjątkowo negatywnie oceniał magnaterię, z równą mocą prezentował obrazy nędznych warunków egzystencji chłopów. Magnatów krytykował tak: „Z samych panów zguba Polski. Oni zniszczyli wszystkie uszanowanie dla prawa (…). Panowie przyprowadzili kochaną ojczyznę do tego stopnia upadku, słabości i wzgardy, z której ją dzisiaj z taką trudnością – dla przeszkody tychże panów! – sama szlachta dźwiga!…”
- Nędzę chłopską ukazywał Staszic w sposób wyjątkowo plastyczny, ukazując ogromne rozmiary tego zjawiska, tworząc obrazy wstrząsające, jakich literatura polska jeszcze nie znała: „Pięć części narodu polskiego stoi mi przed oczyma. Widzę milijony stworzeń, z których jedne wpół nago chodzą, drugie skórą albo ostrą siermięgą okryte, wszystkie wyschłe, znędzniałe, obrosłe, zakopciałe (…). Posępne, zadurzałe i głupie, mało czują i mało myślą: to ich największą szczęśliwością. Ledwie w nich dostrzec można duszę rozumną. (…) Chłop – ostatniej wzgardy nazwisko mają”.
Pisma Stanisława Staszica są świadectwem ogromnej wrażliwości, oddania sprawom społecznym i narodowym. Pełne są pasji polemicznej obrazującej temperament autora, napisane są żywym, plastycznym językiem, pięknym artystycznym stylem.
W zreformowanym według zaleceń Stanisława Staszica państwie będzie:
- silna władza sejmu, stale obradującego („zawsze do zwołania gotowemu”),
- władza królewska w dużej mierze podporządkowana woli sejmu; tron dziedziczny,
- potężna stała armia, gotowa do obrony ojczyzny,
- zniesione lub rozsądne ograniczone przywileje szlacheckie,
- równość wszystkich obywateli wobec prawa,
- w efekcie – szczęście i zadowolenie obywateli.
Hugo Kołłątaj (1750-1812)
– wybitny pisarz polityczny, także duchowny, reformator oświaty, jeden ze współtwórców Konstytucji 3 maja. Ogromnie ceniony za swą działalność polityczną, nie był jednak Kołłątaj lubiany z powodu charakteru, jaki mu przypisywano, uznając go za złośliwca i karierowicza. Wokół pisarza powstał swoisty klub gromadzący innych publicystów i działaczy, nazwany Kuźnicą Kołłątajowską. Zaprezentował swoje poglądy w wielu pismach, spośród których najważniejsze to: Do Stanisława Małachowskiego… O przyszłym sejmie Anonima listów kilka (1788-1789) oraz Prawo polityczne narodu polskiego (1790) – oba teksty krytykują obecny ustrój Polski i postulują reformy. Zawierają wiele konkretnych uwag pod adresem posłów obradujących na Sejmie Wielkim (Stanisław Małachowski był marszałkiem sejmu).
Hugo Kołłątaj prezentował poglądy podobne do tych, jakie głosił Staszic, jednakże czynił to w sposób może mniej dramatyczny, mniej działający na wyobraźnię, ale za to bardziej rzeczowy i logiczny.
- Postulował zniesienie liberum veto, wolnej elekcji, ograniczenie praw magnackich, zaś przyznanie praw mieszczanom i chłopom.
- Uważał także, że chłopi mają prawo do wolności osobistej. Równie jak Staszic przejęty nędzą chłopską, konieczność przeciwdziałaniu tej nędzy argumentował mniej emocjonalnie, ale z żelazną logiką: Niechaj nikogo nie zadziwia okrucieństwo ludu, o którym albo się nam czytać albo słyszeć zdarzyło, bo płód, którego ojcem jest ucisk, a matką niewola, musi przechodzić jadem i srogością wszystko to, cokolwiek na umyśle wystawić sobie możemy drapieżnego i zabijającego.
Franciszek Salezy Jezierski (1740-1791)
– jeden z członków Kuźnicy Kołłątajowskiej, zwany Wulkanem gromów Kuźnicy dzięki wyjątkowej pasji polemicznej, jaka go cechowała. Prezentował poglądy podobne do wyżej omówionych, jednak czynił to w sposób niejednokrotnie zjadliwy czy złośliwy. W Katechizmie o tajemnicach rządu polskiego (1790) wypowiedzi Jezierskiego są lapidarne, precyzyjne, logiczne i bardzo bulwersujące dla odbiorców:
– Kto stworzył Rzeczpospolitą?
– Przywileje i nierząd.
– Jakże długo zdarzy się być równym jednemu przeciw drugiemu?
– Tak długo, jak komediantowi na teatrum trafi się być Achillesem, [albo jakim bohatyrem]
Jezierski pisał w sposób bardzo ostry, niekiedy wręcz obraźliwy dla przedstawicieli władzy czy sejmu, niewątpliwie jednak cechował go wielki patriotyzm i wiara w sensowność i skuteczność planowanych reform.
Można powiedzieć, że podobny w tym był do innych, częstokroć anonimowych twórców, którzy niesłychanie uaktywnili się w dobie Sejmu Czteroletniego. Warszawa była zasypywana wszelkiego rodzaju drukami ulotnymi czy anonimowymi rękopisami, komentującymi bieżące wydarzenia, obrady sejmu, wystąpienia posłów. Komentarze bywały złośliwe, plotkarskie, niejednokrotnie bardzo krytycznie ukazywały różne zjawiska.
Wszyscy publicyści postulują podobne reformy, zwracają uwagę na panującą w Polsce niesprawiedliwość społeczną, upadlające warunki życia chłopów, wskazują – zwłaszcza Kołłątaj – na groźbę rewolucji społecznej. Staszic, obrazując nieszczęścia upokarzającej chłopskiej egzystencji, odwołuje się do pojęć natury moralnej, występuje przeciw pańszczyźnie, choć jeszcze nie postuluje wprowadzenia praw obywatelskich dla chłopów. Prace pisarzy propagują jednak idee społeczeństwa obywatelskiego, opartego na wolności wszystkich występujących w nim stanów, z prawami dla mieszczan, których byli oni do tej pory pozbawieni.
Zapamiętaj!
Instytucje życia publicznego
Idee takie wspierać miało wiele instytucji publicznych, których powstawanie popierali światli obywatele włącznie z samym królem. Najważniejsze związane są z edukacją.
- To czas powstania pierwszego, jak byśmy dziś powiedzieli, ministerstwa oświaty – Komisji Edukacji Narodowej. Miała ona zająć się wykorzystaniem olbrzymiego majątku skasowanego zakonu jezuitów dla stworzenia nowatorskiego systemu szkolnictwa, w którym kształcić się będą obywatele nowoczesnego społeczeństwa, zyskując wiedzę o naturze świata.
- Powszechny dostęp do edukacji zapewnić miały nowo tworzone podręczniki (ich koncepcją i wydawaniem zajęło się Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych), pokazujące oświeconą wiedzę o świecie; nowoczesne szkoły (Collegium Nobilium, Szkoła Rycerska) oraz pierwsze biblioteki publiczne.
- Za instytucję wspierającą dzieło reform można uznać także wspomniany Teatr Narodowy.
Czasy oświecenia to zatem nie tylko okres teoretycznych rozważań o cechach narodu i postulatów zmian mentalności szlacheckiej, lecz przede wszystkim gorączkowych reform, mających przekształcić Polaków w naród tworzący państwo nowoczesne, silne, mogące stawić czoło wrogom. Jak wiemy, ogromna część tych reform miała szansę zostać wprowadzona w życie na mocy Konstytucji 3 maja. Niestety, do jej uchwalenia doszło za późno, kiedy Polska była już zbyt osłabiona i wydana na łup zaborców.
Zobacz:
Dokonaj podsumowania reformatorskich dokonań polskiego oświecenia
Jakie znaczenie w epoce odrodzenia miał rozwój publicystyki? Jakich znasz jej przedstawicieli?
Wymień i scharakteryzuj twórczość pisarzy doby Sejmu Wielkiego
W jaki sposób literatura doby oświecenia wspierała reformy państwa?
Krytyka wad szlacheckich w literaturze czasów stanisławowskich